“Нам ня трэба Левітан, ёсць у нас Ілля Курган!” Яму – 90!
90 год хутка спаўняецца “залатому голасу” Беларусі”, “беларускаму Левітану”, як яго дагэтуль называюць – Іллі Кургану. З восені 1949-га амаль 40 год краіна прачыналася і засынала пад яго мяккі барытон. Адмыслоўцы заўжды адзначалі яго вышэйшы ўзровень культуры літаратурнага вымаўлення. Яго мастацтва выявілася ў радыёпастаноўках “Прымакі” па Янку Купалу, “Паляўнічае шчасце” па Эдзі Агняцвет, “Пан Тадэвуш” па Адаму Міцкевічу, у шматсерыйным спектаклі “Доктар Руссель” Уладзіміра Дзюбы. На вінілавых грампласцінках – паэмы “Курган” Купалы, “Новая зямля” і “Сымон-музыка” Коласа, “Дзесяты падмурак” Паўлюка Труса, вершы Максіма Багдановіча, іншых. Заслужаны артыст, сябар Саюза тэатральных дзеячаў, прафесар дзяржакадэміі мастацтваў ды ўніверсітэта культуры сустракае юбілей у атачэнні мноства прыхільнікаў і вучняў. Інтэлігентны, нязменна жыццярадасны ды галантны, Курган не чакае дзяржаўных узнагародаў “з нагоды”, бо публічна выказваўся супраць прыніжэння беларускай мовы існуючым рэжымам. Аднак у юбілейны дзень неаднаразова прагучыць вядомая ўсёй краіне лічылка – “нам не трэба Левітан, ёсць у нас Ілля Курган”. У сваёй кватэры, што перапоўненая кніжнымі шафамі, унікальнымі фотаздымкамі на сценах і, канешне, партрэтамі яго ўлюбёнца Янкі Купалы, мэтр эксклюзіўна распавёў мне пра пачатак творчай кар’еры. І не толькі…
Ілля Курган: Нарадзіўся я ў Барысаве, які той, перадваенны прыгажун, дагэтуль у памяці – не сённяшні. Мне многае цяпер не падабаецца, але што рабіць? ! Толькі не падумайце, што я за Саветы – не! Але Другую сусветную сустрэў у Менску. 22 чэрвеня сядзеў на ганку і толькі падскокваў ад самалётаў з чорнымі крыжамі. Усе дзівіліся, чаму няма “нашых” – нам жа старанна “ўпарвалі”, што “ворага будзем біць толькі на яго тэрыторыі”. Ніколі не забуду два “ўзгоркі” на наступны дзень на небе з чорнага попелу. А потым пешшу да Барысава – ніякі транспарт адразу ж не працаваў. Людзі ішлі шчыльнай чорнай масай. Пры налётах маці клала малодшага на асфальт і на яго ж клалася. Памятую, казаў ёй – “мама, ты ж не з брані, будзе два трупы…” Пасля Перамогі паехаў адзін у Менск – мы жылі за Домам афіцэраў. Гляджу – танк стаіць нямецкі. Думаў залезці туды пераначаваць. Пасля на лаўцы спаў ля Купалаўскага тэатра. Днём хадзіў па вуліцах, пытаўся – дзе тэатральна-мастацкі інстытут? Літаратуру з маленства любіў апантана. І тут раптоўная сустрэча з бацькам! Ён у мяне яшчэ ў царскай арміі служыў, пасля трапіў у пекла пад Сталінградам, выжыў і акурат у дзень майго прыезду таксама вярнуўся у Менск з Нямеччыны. І на Карлы-марлы, на нашай вуліцы, сустрэліся твар у твар! Потым начавалі на адным ложку…
РР: А як усё-ткі вы патрапілі ў дыктары?
Ілля Курган: Выпадкова. Я вучыўся ўжо на 4 курсе Акадэміі мастацтваў – тады яшчэ тэатральна-мастацкага інстытута. Пачуў выпадкова па радыё абвестку пра праслухоўванне мужчын. Нас каля 100 асоб набралася на адно месца. Падышоў затым да мяне Юрэвіч – “а вы б не хацелі стала на радыё працаваць?” Адказаў спачатку, што хачу граць у тэатры – прадугледжвалася размеркаванне ў Віцебск. Але жонка Ірына кажа – “што за сям’я ў нас будзе, калі мне ў Менску вучыцца яшчэ 3 гады?!” Вырашылі, што пайду на радыё на гэты час “перакантавацца” – маўляў, пасля разам у тэатр Якуба Коласа. Але нам далі трохпакаёвую драўляную “хрушчоўку”, а мяне зрабілі галоўным рэжысёрам дыктарскай групы. Потым зноў памкнуўся ў тэатр – зноў ад радыё далі кватэру. Так і склалася жыццё…
РР: Колькі ж вы кіраўнікоў перажылі за дзесяцігоддзі?
Ілля Курган: (смяецца ) Яны мяняліся, а я не!
РР: Вы – патомасны Эйдэльман. Ваш псеўданім “Курган” выклікае асацыяцыю з аднайменнымі паэмай Янкі Купалы ды рок-операй “Песняроў”…
Ілля Курган: Гэта прозвішча роднай маёй маці. Што да прозвішча – “эйдэль” на ідыш значыць “высакародны”, “ман” – мужчына. Значыць – “высакародны муж”. Я – беларускі яўрэй, але ніколі не хадзіў у сінагогу. Насамрэч заўжды лічыў сябе ТУТЭЙШЫМ! А наконт Кургана сапраўды жартаваў з недасведчанымі студэнтамі – казаў, што мяне яшчэ Купала ведаў! Хоць, канешне, было ўжо ўсё напісанае пра “здзірванелы курган векавечны”. Разумею і “другі план” пытання – не, антысеміцкіх закідаў супраць сябе ніколі не адчуваў.
[Not a valid template]
РР: Левітан, з якім вы былі добра знаёмыя і нават разам працавалі, быў неаднаразова запрошаны да Сталіна. З кім з “моцных гэтага свету” даводзілася сустракацца?
Ілля Курган: З Брэжневым не, толькі звонку. З Машэравым заўжды віталіся. Ён – цуд нейкі! Яшчэ перад размеркаваннем з інстытута ўпершыню мы, пяцёра выпускнікоў, патрапілі да яго. Акурат ішло скарачэнне акцёрскіх кадраў, а мы тады не Глебавы і Платонавы. Ён цяжка ўздыхнуў – “што мне зрабіць з вамі?” Пасля паклікаў дарадцу і сказаў – “будзе для вас адмысловы тэатр!” На мерапрыемствах заўжды яго бачыў, бо трансляцыйны мікрафон заўжды знаходзіўся за кулісамі. Як псавалі жыццё ахоўнікі-міліцыянты, каб яны здаровыя былі! Падыдуць раптам за хвіліну да эфіру – “тут нельзя стаяць!” Кажу – дык гэта ж не я, мікрафон тут! Машэрава спытайце, дурні!” Ці неяк у часе трансляцыі візіту Ярузельскага мяне заперлі на ключ, што не маглі паднесці свежыя тэксты – давялося рукі адбіць, стукаючы ў дзверы. Ці “навучаныя мысліць дзёрзка” ў штацкім падыходзілі ў часе чытання і заглядвалі ў тэкст – “ці тое кажу”. Так хацелася іх штурхануць, каб не ўзняліся!
РР: Але ж усе асноўныя партыйна-урадавыя паведамленні чыталі Вы? Няўжо не бывала недарэчна-небяспечных кур’ёзаў?
Ілля Курган: Гадавіна Сталіна. Паведамленні “па тэмах” – Сталін і моладзь, Сталін і войска. А тэксты даводзілася чытаць адразу “з ліста”. І раптам перад вачыма – “Сталін – прычына …бяздольнасці Савецкай Арміі”. Прапушчанае “Я”. Каб прачытаў у тыя часы, як напісанае, мы з вамі тут не сядзелі – згнаілі б за кратамі. Зрэшты, за мяне і трымаліся, бо ведалі – калі што, хопіць розуму самому “аператыўна” выправіць памылку. А тэкстаў жа перачытаў тысячы і тысячы старонак! Далі заслужанага артыста. А цяпер сам сябе называю “засушаны артыст без публікі…”
РР: Але ж нават вонкава Вы непазбежна параўноўваеце – Машэраў і Лукашэнка?
Ілля Курган: (смяецца дробненькім смяшком ) Я апошняга асабіста не ведаю. А Машэраў – глыба, “чалавечны чалавек”! Увогуле са мной мае героі. Агучваў фільм пра Максіма Багдановіча, дзякуючы вершам якога, стаўлюся да яго, як да родзіча. Ён у мяне ў перакладах і без кляйма “савецкі”!
РР: Але ж няўжо не разумелі ў савецкія часы, што чыталі процьму ўсялякай хлусні ды таннай прапаганды?
Ілля Курган: Даражэнькі, як і ўсе, не ведаў тады аніякай альтэрнатывы – дайце веры, думаў, што ўсё так было, ёсць, будзе! Не, разумеў, калі слухаў праз устаўныя сківіцы “рэчы доўгія, пустыя” брывастага правадыра, што штосьці не так. Але ўсё жыццё вучыўся. Былі ў эфіры разам з Янкам Брылём – навучыў правільнаму націску ды склону = Брыль-Брыля, Курган-Кургана. Які магутны ды мудры дзядзька! Я з ім дагэтуль раюся і размаўляю. І бачыце, колькі ў мяне паэтычных зборнікаў і замежных перакладаў? Пасля ўжо самога запрасілі ў Купалаўскі тэатр вучыць акцёраў правільнай стылістыцы. Заўжды ўшчуваў ім – “вы ж акадэмікі, з Акадэмічнага тэатра! Няўжо ў Маскве ці Ленінградзе вас сталі трымаць, каб вы па-руску гаварылі так, як зараз па-беларуску?!” Увогуле, там, ”наверсе”, не разумеюць, што сапраўды культурны чалавек не можа красці! Ды дзяржава робіцца дзяржавай, калі ёсць культура СВАЯ! Яны іншага складу ды раскладу.
…Не магу забыцца, як чытаў “Курган” Купалы і на першым шэрагу сядзела яго жонка. Убачыў слёзы ў яе вачах. Аж натхніўся – “во як добра чытаю!” Але пасля зразумеў, што плакала па Купалу, а не ад майго чытання. І памятую, як хораша было, калі сустракаў унука са школы, а ён расказваў, як слухалі класам кружэлку, дзе я чытаў “дзядзьку Янку”. Мне пашанцавала ў жыцці на людзей высокага палёту – тыя ж Платонаў, Глебаў, Стэфанія Станюта, Галіна Макарава, Шпакава атрымала заслужаную на Украіне… Але “дзякуй” кажу перад Госпадам за Купалу – колькі я яго перачытаў са сцэны! Дзякуй табе, Янка! Дзякуй і Ілля!
Віталь Сямашка, Беларускае Радыё Рацыя. Фота аўтара.
Глядзіце таксама
