Святлана Алексіевіч: Усё ХХ стагоддзе зводзіла ў нашых краінах цану жыцця да нуля
Беларуская пісьменніца Святлана Алексіевіч — аўтар папулярных кніг-вербатымаў пра чачэнскую вайну, Чарнобыль, дзевяностыя і Другую сусветную вайну вачыма жанчын — не вельмі добра вядомая ў Расеі, затое перакладзеная на 20 моў і ўвесь час выдаецца ў Еўропе. Пасля доўгага жыцця ў Еўропе яна вярнулася ў Беларусь, каб напісаць новую кніжку. Журналістка „Медузы” Кацярына Гардзеева паразмаўляла з Алексіевіч — пра што будзе новая кніжка, як еўрапейцы сустракаюць бежанцаў і чаму аўтар не павінен каментаваць маналогі.
— Як вы самі сябе ідэнтыфікуеце: савецкая, беларуская, расейская або еўрапейская пісьменніца?
— Сапраўды, у мяне такі нетрывіяльны лёс для чалавека, які піша па-руску, але нарадзіўся ва Украіне ў беларуска-ўкраінскай сям’і і амаль адразу пераехаў у Беларусь. Еўрапейскага ў маёй біяграфіі і ў біяграфіі маіх кніг значна больш. Так склаліся абставіны. Больш за 12 гадоў мяне не было на радзіме. Я жыла ў Еўропе: Італія, Германія, Францыя, Швецыя. Два гады таму вярнулася ў Менск.
— «Чарнобыльская малітва» (агульны тыраж на Захадзе склаў больш за чатыры мільёнаў асобнікаў — заўв. «Медузы») па-ранейшаму ваша самая папулярная кніга?
— Найбольшую цікавасць зараз выклікае «Час сэканд хэнд» (пра дзевяностыя — заўв. «Медузы»).
— Мне здавалася, дзевяностыя выклікаюць толькі ўнутрысавецкую цікавасць.
— Не-не, гэта такая сусветная тэндэнцыя: успомніць, зразумець дзевяностыя і як быццам зноўку іх у сабе перажыць. Павінна вам сказаць, што Еўропа была ў гэта дзесяцігоддзе цалкам іншай — я ўжо жыла там тады. Я памятаю, як мы з сяброўкай затрымаліся ў нямецкай глыбінцы і не маглі зарыентавацца. І спынілі нейкую нямецкую пару спытаць дарогу… Божа, што пачалося, калі яны даведаліся, што мы рускія! Яны сталі нас абдымаць, цалаваць, пляскаць па плячы. Яны радаваліся нам. Ведаеце, я потым шмат жыла ў Германіі. І каб немцы вось так кінуліся цалаваць незнаёмага на вуліцы — неймаверна… Нейкае вар’яцтва ахапіла ўсіх тады!
— Цяпер не так?
— Не. Цяпер зусім не так. І Еўропа змянілася. І, скажам так, змяніўся вектар цікавасці.
— Што цяпер хвалюе Еўропу?
— Зараз Еўропа здае экзамен на чалавечнасць. І, як мне здаецца, здае яго бездакорна. Я толькі што была ў старадаўнім італьянскім мястэчку Мантуя. І мясцовыя інтэлектуалы запрасілі мяне на «Марш босых». Такі марш упершыню быў арганізаваны ў Венецыі і цяпер ідзе па ўсіх гарадах: людзі здымаюць абутак і ідуць босымі па горадзе ў знак салідарнасці з бежанцамі. Вы б бачылі твары гэтых людзей. Гэта ў Італіі, дзе нацыяналізм, скажам так, вельмі моцны. Увогуле, Еўропа з гонарам выходзіць з выпрабаванняў, што выпалі на яе долю.
— І не баіцца наступстваў?
— Паслухайце, Еўропа ў 1917 годзе тры мільёны рускіх прыняла, апрацавала, пераварыла. І не загінула! І з таго часу пастаянна не менш за мільён уцекачоў то ў адзін, то ў іншы цяжкі гістарычны момант узнікае. Апошні раз, калі я не памыляюся, вялікі прыток уцекачоў — гэта былі людзі, якія беглі ад [лідара ісламскай рэвалюцыі 1979 у Іране Рухолы] Хамейні. І іх прымалі. У Францыі я жыла ў парыжскім прыгарадзе Сюрэн. І хадзіла на кірмашык. І жанчына, бежанка, якая прадавала гародніну, была маёй галоўнай крыніцай навін. Яна са мной усё абмяркоўвала, мы пра ўсё размаўлялі доўга, гэта былі найцікавейшыя зносіны.
— А ўзімку гэтага года Парыж стаў цэнтрам даволі страшных навінаў.
— Так. Але Еўропа вытрымала і гэта. І стала далей жыць. Аб страху і аб блізкім канцы вечных еўрапейскіх каштоўнасцяў, звязаным з тымі, хто шукае тут выратавання, кажа за ўсю Еўропу, здаецца, толькі [лідар французскай партыі «Нацыянальны фронт»] Мары Ле Пэн.
У гэтую сваю паездку ў Італію я начавала ў гасцях у сваёй сяброўкі. Раніцай прачынаюся ад таго, што пад акном нехта неверагодна прыгожа і, што хаваць, гучна спявае. Як гэта часта тут бывае, спявак пад вокнамі — дворнік. Я выйшла. Мы разгаварыліся. Сярод іншага, ён распавёў, што хацеў бы прыняць сям’ю бежанцаў. Кажа: «У мяне ёсць домік. Чаму б не даць яго пажыць на час тым, хто мае патрэбу?» Гэта агульнаеўрапейскі настрой. І вельмі важна, што гэтыя погляды і гэтыя намеры транслююцца з культурнага пласта. І грамадства іх прымае.
— Гэта значыць, адукаваная, культурная меншасць, тая самая эліта, у спрэчках пра якую ў нас тут ужо столькі коп’яў пераламана, у Еўропе дыктуе парадак? Вы сапраўды так лічыце? Вы бачылі гэта на свае вочы?
— Так. Ужо даўно ўсе ў свеце зразумелі, што рацыяналістычны шлях развіцця — гэта тупік. Асвечаная Еўропа верыць у тое, што свет выратуе гуманістычны чалавек. І калі мы не будзем думаць пра гэтага чалавека, то мы прападзём. І адказнасць за гэтую будучыню, думкі пра гэтую будучыню грамадства пераклала на дзеячаў культуры. І гэта бясконца зараз прагаворваецца. Усюды. На сустрэчах, на дыспутах, нават па тэлевізары.
Напрыклад, у Францыі ты ўключаеш тэлевізар і з высокай доляй верагоднасці трапляеш на гутарковую перадачу. Прычым не ў тым духу, як у нас: дзесяць хвілін пагаварылі і потым дзве гадзіны музыкі і смеху. Не. Адзін пагаварыў паўгадзіны, другі… Усё прагаворваецца, разжоўваць да бясконцасці, каб усім усё было зразумела. І я не толькі гэта бачыла на свае вочы, я ў гэтым ўдзельнічала! Не так даўно, скажам, выступала перад публікай разам з міністрам культуры Германіі. Мы з ім размаўлялі аб нянавісці, якая назапашваецца ў свеце, і пра тое, што з гэтым рабіць. І як ён гаварыў! Ён устаў і вельмі пранізліва распавёў пра сваё дзяцінства, пра тое, чаго яму не хапала, як ён быў пазбаўлены правоў і як спраўляўся са сваімі эмоцыямі. І як працуе над сабой па гэты дзень. І я была здзіўленая: гэта не безаблічная бюракратычная машына ўзяла слова. Гэта казаў чалавек.
— Размовы пра нянавісці і пра тое, як змякчыць норавы — гэта таксама міжнародная з’ява. Хоць у Расеі, вядома, усім здаецца, што гэтая праблема існуе толькі ў нас, а ў Беларусі — што толькі ў іх. Так?
— Ну, гэта размовы на розным узроўні ўсё ж. Тое, што ў нашых краінах цяпер робіцца — эскалацыя нянавісці да інакшага, да іншага — гэта ж проста дзікунства нейкае. Гэта супярэчыць усяму, што зараз адбываецца ў свеце. Нейкае вар’яцтва захліствае нацыю. Зразумела, што такое бывала не толькі з Расеяй, так «накрывала» і немцаў, і амерыканцаў, і японцаў.
Гэта кожны раз неверагодна складаны шлях. У Нямеччыне, калі памятаеце першыя 20 пасляваенных гадоў, немцы проста пра ўсё маўчалі. Пакуль прэзідэнт Вайцзэкер, падтрыманы інтэлектуаламі, не загаварыў пра неабходнасць нацыянальнага пакаяння. І спатрэбілася яшчэ 20 гадоў на тое, каб з гэтым пачалі працаваць. І працуюць да гэтага часу! Я нядаўна размаўляла з адной немкай і спытала: «Ну колькі можна пра гэта гаварыць з раніцы да вечара? Ну, ужо незваротна ж усё». А яна кажа:« Не, наш урад ведае наш народ», то бок наогул ведае чалавечую прыроду. І яны без канца паўтараюць гэты вывучаны ўрок. І, увогуле, свет дапамог і Германіі, і Амерыцы, і Японіі справіцца з гэтай хваробай нянавісці, з атручваннем злом. Японцам, думаю, складаней за ўсіх было. Там жа ўсё было звязана яшчэ з глыбокай пашанай да імператара, з даўняй традыцыяй. І якое падвойнае ўзрушэнне нацыя перажыла пасля бомбы. Але з’явіліся ідэі, якія зноў жа нарадзілі на свет інтэлектуалы, яны дапамаглі акрыяць Японіі. А што было б, калі б, скінуўшы бомбу, амерыканцы проста сышлі, не напісаўшы канстытуцыю? Ужо немагчыма сабе ўявіць.
Цяпер, аглядаючыся назад, што мы бачым, што разумеем пра Японію? Адны і тыя ж людзі выразалі палову Азіі і стварылі цывілізацыю XXI стагоддзя. Вы разумееце? Гэта дзіўна. Таму, мне здаецца, прыйшоў час гаварыць аб адказнасці ідэй. І, калі цікава маё меркаванне, то я скажу, што гэта — добры час для інтэлектуальнай эліты. Яе ідэі запатрабаваныя. Ёсць на іх запыт. Ну і, зразумела, ідэі, якія нараджаюць інтэлектуалы, не такія небяспечныя.
— Я не адкрыю вам таямніцы, калі скажу, што ў Расеі, наадварот, рашэнні прымаюцца з аглядкай на большасць. А прыслухоўвацца да меншасці ці проста заўважаць яе прысутнасць лічыцца нават непрыстойным.
— Адчуванні ад Расеі цяпер вельмі цяжкія. Яшчэ і таму, што складана зразумець, аб якой меншасці вы, напрыклад, кажаце. У мяне няма адчування, што па галоўных пытаннях інтэлігенцыя, інтэлектуалы ў Расеі думаюць неяк больш-менш аднолькава. Што ёсць нейкая агульная, адзіная пазіцыя. Няма ніякіх інтэлектуалаў. Усе падзеленыя і раз’яднаныя.
— З якімі канкрэтна інтэлектуаламі вы, Святлана Алексіевіч, раз’яднаныя?
— Ну як. Вось, напрыклад, ёсць я. А ёсць — [Захар] Прылепін. Ён прэтэндуе на ролю эліты, ён пісьменнік. І ў яго велізарная колькасць прыхільнікаў у тым жа фэйсбуку. Яны сочаць за кожным яго рухам, кожнай думкай, значыць, ён уплывае.
— Ці робіць чалавека інтэлектуалам вялікая колькасць прыхільнікаў у фэйсбуку?
— Вазьміце іншы прыклад: ёсць я, а ёсць — [еўразіец Аляксандр] Дугін. І з ім мы таксама раз’яднаныя. Але нават калі не пераходзіць зусім ужо на другі бок, ліберальнай інтэлігенцыі, якая была б адзіная, — зараз амаль не засталося. Шмат хто з маіх ліберальныя сяброў… Ведаеце, што з імі стала? Яны ўсе як адзін раптам зрабіліся дзяржаўнікамі!
— Чаму?
— Гэта, вядома, веймарскі комплекс. Ён існуе. Расею нельга доўга трымаць зняважанай — гэта вельмі небяспечна. Гады зневажанняў, перажытыя Расеяй, не маглі прайсці бясследна. Спружына павінна была расціснуць. І расціснулася вось так. У гэтым яшчэ вельмі шмат рускага характару, зусім нікім не зразуметага. У «Часе сэканд хэнд» у мяне ёсць аповед пра каханне: жанчына кідае дзяцей, усё, што ў яе ёсць, і ідзе да нейкага зэка, не ведаючы яго, але ахвяруючы ўсім дзеля яго. Мяне гэта настолькі ўразіла… Мы-то ўяўлялі сабе якое дзяленне краіны? Камуніст, капіталіст, сацыяліст. А ў глыбіні народнага быцця — там наогул усё пра іншае: як пісалі, так і пішуць лісты гэтым турэмшчыкам, так? Яны прыходзяць, чорт ведае што з гэтымі жанчынамі робяць. А жанчыны чакаюць, чакаюць, чакаюць чагосьці. І вось гэта — пра жыццё. Не пра нейкую там свабоду і дэмакратыю. Ідзеш па вёсцы: двое сядзяць, адзін п’е, тут памерлі, там пазабівалі кагосьці. Туды нават рэха вялікіх пераменаў не даляцела. Усё тое ж самае. І няхутка пераменіцца. Таму што той культурны пласт, які мог бы сур’ёзна і з любоўю займацца асветай краіны, быў знішчаны ў 1917 годзе. Потым — рэпрэсіі. Потым — вайна. І ўсё. Нікога не засталося. Зусім. І веры ў тое, што ўсё зноў будзе, — таксама.
— Вы даўно гэта зразумелі?
— Я ўпершыню пра гэта задумалася, калі пісала «У вайны не жаночае аблічча». Я глядзела на жанчын, з якімі размаўляла, і разумела: такіх ужо больш не будзе. У многіх адносінах, але перш за ўсё ў тым сэнсе, як яны верылі ў сваю краіну, у яе будучыню, вось у гэтае «мы перамаглі».
Аўтар кнігі «У вайны не жаночае аблічча» пісьменніца Святлана Алексіевіч гутарыць з адной са сваіх гераінь. 1985. Фота: Юрый Іваноў / РІА Новості/ Scanpix
— Мне здавалася, што гісторыі ў гэтай кнізе якраз пра тое, наколькі маленькі чалавек, яго жыццё і смерць важнейшыя за тое, што «мы перамаглі». — Не, вядома. Гэтая кніга створана з таго, пра што яны мне казалі: «Святлана, гэта не трэба друкаваць». І ў мяне былі канфлікты спачатку, калі я ім давала чытаць тое, што выбрала. Потым перастала, уявіўшы, што было б з «Архіпелагам ГУЛАГам», калі б яго далі перапісаць героям. Многія мае гераіні, чытаючы, былі ў шоку, адмаўляліся ад сваіх слоў. Бо, вядома, «мы перамаглі» стаяла за ўсімі тымі гісторыямі, якія яны расказвалі. Якой цаной перамаглі — не важна. І тое, што нічога з гэтага, ніякія гэтыя пакуты не канвертаваліся ў свабоду — гэта таксама не важна. Разумееце? Цаны жыцця — ніякай. Усё ХХ стагоддзе старанна зводзіла ў нашых краінах цану чалавечага жыцця да нуля.
— Але запыт на перамены ўсё ж быў. Куды ўсё падзелася? Чаму, калі ў думках прыляпіць 1984-ы да 2014-га, то як быццам бы ніякіх драматычных пераменаў і не адбылося? Усё гэтак жа зручна перамяшчацца шыхтам, галасаваць аднагалосна, калектыўна пагарджаць, выганяць або ўшаноўваць.
— Я таксама пра гэта думаю. Ніякага ўрока, ніякай узнагароды за такія цяжкія перажыванні, якія выпалі на долю людзей у дзевяностыя. Ні-чо-га. Гэта вельмі складанае пытанне. З аднаго боку, зразумела, што прычынай гэтаму збольшага нейкія ментальныя рэчы: гістарычна рабская псіхалогія, напрыклад. А з другога — інерцыя жыцця. Інерцыя ўтульнага свету, закапаўшыся з галавой у які, не хочацца ніякіх перажыванняў, не хочацца нічога заўважаць і ні ў што ўмешвацца. Вось, напрыклад, мы жывём зараз сярод жорсткага абсалюту несправядлівасці і ваяўнічага бескультур’я. Тое, што адбылося на нашых вачах у Манежы, тое, што кожны дзень адбываецца на вуліцах і ў турмах. Ад гэтага разрываецца сэрца, і пра гэта трэба крычаць. Але ў нас ёсць праца, у нас ёсць блізкія людзі, у нас ёсць любімыя рэчы. І вось чалавек запаўняе сваю прастору гэтым. І маўчыць.
Я раней свайму тату казала: «Як ты мог? Як ты мог маўчаць?» Ён жа вучыўся на мінскім журфаку. І час быў такі, што калі яны прыязджалі з канікул, то з ранейшых выкладчыкаў заставалася два-тры чалавекі, астатнія знікалі ў лагерах, лепшых студэнтаў таксама забіралі. Я казала тату: «Ну, як жа вы маўчалі?» І аднойчы я нават бачыла слёзы ў яго вачах. Цяпер бы я гэтага ідыёцкага пытання не задала. Бо мы ж маўчым. А як мы маўчым? Ды вось так. Усё тое ж самае: унутранае нейкае згодніцтва, гатоўнасць убудавацца ў ланцужок. Кожнаму, хто маўчыць, ёсць за што схавацца. А тым часам маладых людзей з Балотнай садзяць на рэальныя тэрміны. Нямцова забілі таксама даволі рэальна. Колькі там чалавек выйшла?
— Дзясяткі тысяч.
— Гэтага занадта мала. Гэта — нішто, у параўнанні з маштабам таго, што адбываецца. Але нехта выйшаў, нехта паставіў лайк фатаграфіі таго, хто выйшаў. І ўсе ў дастатковай меры сябе паважаюць, каб быць спакойнымі.
У мяне ў «Часе сэканд хэнд» ёсць гісторыя, як адзін хлопец распавядае пра тое, як быў закаханы ў сваю цётку Волю. А потым даведаўся, што яна роднага брата заклала і ён загінуў дзесьці ў сталінскім лагеры. І яго гэта мучыла. І калі ён даведаўся, што Воля гэтая памірае, ён прыйшоў і кажа: «Цётка Воля, памятаеш 37-ы год?» Яна кажа: «Ну, у 37-м я была шчаслівая, мяне любілі, я любіла». І ён адважваецца спытаць: «А дзядзька Саша?» Яна адказвае яму: «Ідзі знайдзі ў 37-м годзе сумленнага чалавека». Чалавечае зло, чалавечая подласць — гэта не Берыя і Сталін, гэта прыгожая цётка Воля.
— Штодзённасць зла.
— Так. Колькі мы цяпер вакол сябе бачым маленькіх подласцяў і згодніцтва, пра якія маўчым? Нармальныя людзі ўжо ратуюць дзяцей і бягуць, думаючы, што, апынуўшыся ў нейкім іншым асяроддзі, яны змогуць хоць бы абараніць іх. Але гэта адзінкі, якія валодаюць звышнепераноснасцю зла.
А народ, той самы народ, на які мы так любім ківаць і да якога часта апелюем, ён маўчыць. Яму, напэўна, камфортна. І нічога мы пра гэта не разумеем.
Я адношуся да таго пакалення, якое ўспрымала перабудову як асабістую гісторыю, я з тых, хто ўсё гэта горача падтрымліваў, рабіў, верыў. І менавіта для нас самае балючае пытанне: чаму ўсё аказалася марным, чаму народ маўчыць? Вось, ён выйшаў, скінуў гэтага Дзяржынскага і пайшоў. І ўсё.
— І ён — народ — у гэтым не вінаваты.
— Не, вядома, не. Я цяпер усё больш гатовая казаць аб нашай віне, аб віне інтэлігенцыі за правал дзевяностых. Але гэта будзе вельмі і вельмі балючая размова. І доўгая. І з непрадказальнымі наступствамі.
Ведаеце, калісьці выбітная армянская паэтка Сільва Капуцікян, якая была ў Нагорным Карабаху проста боствам, выйшла на высокую трыбуну і сказала: «Мы, інтэлігенцыя, вінаватыя ў тым хаосе, у той трагедыі, якая адбываецца». Усё. Калі яна вярталася на сваё крэсла, у яе плявалі. У жанчыну. У паэта. Вось так. Словам, нас чакае неверагодна цяжкая праца па ўсведамленні дзевяностых, па прыняцці цяжару віны за тое, што адбылося. І гэта не толькі з гэтай эпохай звязана. У нас апошнія сто гадоў гісторыі не прапрацаваны і не зразуметыя. Проста дзевяностыя гістарычна бліжэйшыя. І пра іх пакуль што ёсць з кім гаварыць — ёсць сведкі.
— Сведкі таго, як джынсы і каўбаса аказаліся зусім не тым жа самым, што свабода?
— У «Часе сэканд хэнд» я сама была ўражаная, як шмат Сталіна і каўбасы з джынсамі! Мяне шакавала, што, на самай справе, усё, што адбываецца, круцілася вакол вось гэтых вось рэчаў. Пры гэтым я ўпэўненая, што ў сярэдзіне васьмідзясятых антыкамунізм, антысаветызм былі вельмі моцныя ў грамадстве. Але што адбылося потым, калі каўбаса ў крамах з’явілася, але і заводы сталі, купіць яе не было за што, дэмакраты аказаліся, як мы ведаем, малалікімі і не нарадзілі на свет ніякіх прадуктыўных і жыццяздольных ідэй. Ды і самі аказаліся адданыя…
— Каўбасе.
— Аказалася, што ім таксама ёсць што дзяліць. І народ гэта ўсё бачыў. І гэтыя дзевяностыя сталі траўмай для ўсіх. І ніхто з гэтым не працуе. Знешняя карцінка змянілася, але на падсвядомым узроўні ўяўленні аб іерархіі ў грамадстве, аб самім грамадстве, аб месцы чалавека ў гэтым грамадстве — усё ранейшае.
Вось я зараз толькі што з Волагды. Мы там былі разам са здымачнай групай са Швецыі, якая здымае пра мяне фільм. Мы ездзілі па цудоўных мясцінах, сустракаліся з выдатнымі людзьмі: мілыя, інтэлігентныя, таварыскія, рамёствы адраджаюць. З кожным калі гутарыш адін на адзін — цікавая размова. Але калі раптам пачынаеш гаварыць пра палітыку, нейкая пстрычка ў мазгах адбываецца: размова становіцца адразу калектыўнай, замест я — мы. І яны не хочуць ні пра што думаць. Ёсць трошкі страху, але справа нават не ў ім — яны не хочуць думаць! Калі ў дзевяностыя яны проста маўчалі, то Пуцін усё-ткі націснуў на нейкія кнопкі, дастаў з глыбінь іх падсвядомасці ўсе гэтыя міфы, і яны спрацавалі, бо — ну, гэта канва жыцця, якая зразумелая. Не ўдаючыся ў падрабязнасці, людзі заняліся абжываннем новай матэрыяльнай прасторы. І гэты вульгарны перыяд жыцця вельмі заахвочваецца на дзяржаўным узроўні. Можа быць, яго трэба перажыць? Я не ведаю.
І яшчэ адна дзіўная гісторыя здарылася ў Волагдзе. У пачатку майго выступу зала апалчылася на шведскую здымачную групу: ім не далі здымаць. А потым з’явілася нейкая іншая тэлекамера. І аказалася, што гэта здымае КДБ.
Але сама ж публіка гэтым засланым казачкам дала адпор. І мне здалося, што я ўбачыла праўдзівую карціну грамадства: спачатку яны выгналі замежнікаў, потым маўчалі, а потым выжылі з залы кадэбэшнікаў. Гэта, вядома, варыянт грамадзянскай вайны такі. Але зусім не той, аб якім мараць на ўсякіх прылепінскіх сайтах: вось, заўтра яны возьмуць вінтоўкі і пойдуць. Гэта ў сталіцах такога роду агрэсія. У правінцыі інакш.
— «Прылепінскія» сайты вы чытаеце з прафесійных або нейкіх іншых меркаванняў?
— Я ж рабіла цыкл «Чырвоны чалавек». І ён быццам бы скончаны. Мне здаецца, ужо нічога не дадасі. Мне больш-менш зразумела, што з чалавечай прыродай робяць міфы, што робяць з ёй таталітарныя ідэі.
Не навіна, што ідэя сацыялізму — прыгожая і драпежная. І яна забірала і забірае найлепшых людзей. Мой бацька папрасіў, каб яму ў труну паклалі яго партыйны білет. А ён быў надзвычайны чалавек, яго любілі вучні, дырэктар школы, я яго любіла бясконца. Але, сышоўшы з другога курса журфака на фронт, ён уступіў пад Сталінградам у партыю. І партыя стала для яго магутнай верай! Яму ўвесь час здавалася, што хтосьці штосьці сапсаваў. Вельмі шмат сумленных, добрых людзей было. Але гэта пакаленне заседзелася ва ўладзе, трэба было нейкім чынам іх змяніць, зрабіць ратацыю, каб прыйшлі новыя людзі. Інакш ад гэтай псіхалогіі не пазбавіцца ніколі. Не пазбавіліся. Не выйшла. Гэтыя савецкія чыноўнікі так і засталіся ў кіраўніцтве.
Зараз мы ў палоне, і, мяркуючы па ўсім, гэта мінімум гадоў на дзесяць. Галоўным дыктатарам постсавецкай прасторы каля 60. Яны ў самым росквіце гадоў. І проста так уладу нікому не аддадуць.
Святлана Алексіевіч гутарыць з чытачамі пасля «Адкрытых дыялогаў» у бібліятэцы ім. Маякоўскага ў Санкт-Пецярбургу. 26 верасеня 2015-га. Фота: Аня Груздзева / «Адкрытая Бібліятэка»
— Мне здаецца, што гэта не толькі палітычная гісторыя. У нас і з кіраўнічых пастоў у тэатры сыходзяць толькі ў апошні шлях. І прафесійныя супольнасці акадэмікі ўзначальваюць да апошняга ўздыху. Буйныя клінікі, музеі — усё так уладкавана, што па сваёй волі ніхто ні з чым не растаецца. Як быццам жыцця пасля ўлады не існуе.
— Я думаю, усё яшчэ глыбей: постсавецкі чалавек не можа існаваць адзін, гэта не ў яго сілах. Ён вырас і выхаваны нейкім генетычным калектыўным адчуваннем. У нас няма ніякага досведу адзіноты. У Еўропе ж, напрыклад, адзінота — гэта таксама жыццёвая мадэль. Вось нейкая пісьменніца жыве недзе ў гарах, і мала хто ёй патрэбны, ад гэтага яна не становіцца менш папулярнай. Нейкі мастак жыве адзін у лесе, яго карціны таксама добрыя. У нас гэтага досведу абсалютна няма. У нас велізарная прастора, якая называлася раней Савецкі Саюз, называецца цяпер Расеяй — яна важнейшая за асобу, якая спачатку была пакладзена на алтар заваёў, а цяпер — на ўтрыманне заваяванага. І генетычна, і культурна чалавек у гэтай прасторы заўсёды не адзін: на барыкадах не адзін, на мітынгу — не адзін, на вайне — таксама не адзін. На бытавым узроўні гэта выглядае як вечнае азіранне: што скажуць — падумаюць — людзі, як паставіцца калектыў. На маёй памяці няма ні адной апакрыфічнай гісторыі пра чалавека, які выйшаў з сістэмы і выстаяў. Ды яшчэ і жыве сам па сабе неяк. Гэтага вопыту абсалютна не існуе.
І, зразумела, у «калектыўнага» чалавека не існуе ніякага досведу старасці. І спакою. І шчасця ў гэтым. У мяне ёсць сяброўка, актрыса. Ёй 75 гадоў, і яна кажа пра свайго сябра, з якім грае, што яна літаральна цягае яго па сцэне. Ён калісьці быў заслужаны, вялікі і гэтак далей, але цяпер — цяжка. Я кажу: «Ну, чаму Слава не сыдзе?» А яна адказвае: «Не ведаю». А потым паварочваецца да мяне і кажа: «Святлана, але і я не пайду. Я буду граць каго заўгодна, але не пайду. А чым мне потым жыць?»
Але вось зараз я стала цікавіцца шмат гэтай тэмай часу, старэння, вечнасці. І знайшла ў Пецярбургу адну выдатную пару. Дзве сталыя жанчыны, сяброўкі, з’ехаліся ў адной кватэры, а другую здаюць. На гэтыя грошы яны падарожнічаюць па свеце.
— Вы пра гэта напішаце?
— Я зараз на раздарожжы. Я хачу напісаць адразу дзве кнігі. Адну — пра каханне. А другую — пра старасць, пра час, пра знікненне чалавека з гэтага часу. Мне здаецца гэтая тэма неверагодна цікавай: як выкарыстоўвае чалавек гэтыя 20 гадоў, якія яму падарыў прагрэс? Бо цяпер дажыць да 80 — гэта нармальна. Не так як раней, калі чалавек паміраў у 60. Але часта людзі не ведаюць, што з гэтым рабіць.
— Спытай людзей на вуліцы: хто такая Алексіевіч? — паціснуць плячыма. Між тым Еўропа, якая аб Расеі XIX стагоддзя дазнавалася з кніг Дастаеўскага і Талстога, пра нас у XX—XXI стагоддзях дазнаецца ад пісьменніцы Святланы Алексіевіч. Ёсць у гэтым нешта хваравітае і дзіўнае.
— Я думаю, непапулярнасць мая ў Расеі звязаная яшчэ і з жанрам, у якім я працую. Руская літаратура — яна ж вельмі традыцыйная, стаіць у свеце асабняком. Калі тэатр больш схільны да мадэрну, то кіно ўжо менш, а літаратура і зусім нейкая нерухомая.
А вось для Еўропы той жанр, у якім я працую, абсалютна прымальны. Раман галасоў, калі партрэт, і здагадкі, і гісторыі вельмі многіх людзей — гэта адзінае палатно: кожны схоплівае нейкую пранізлівую рэч, выхоплівае і запамінае, і гэта з ім застаецца. І гэта вельмі кладзецца на кліпавую свядомасць сучаснага заходняга чалавека, калі сюжэтная лінія — гэта не нейкая тоўстая гісторыя, прыдуманая аўтарам ад гэтага да гэтага, а ўся складаецца з нейкіх кропак, выхапленых чытачом з шматгалосся.
У маім жанры аўтар — сведка і аўтар — галоўная асоба. Гэта вельмі прывабная і небяспечная роля. Вось, напрыклад, памятаеце «Блакадную кнігу»? Там, пры багацці жывых сведчанняў і галасоў, якімі напоўнена кніга, велізарная колькасць каментароў. Павучальных. І вельмі савецкіх. Асабліва гэта відаць у эпізодзе з дзённіка Юры Рабінкіна, калі ён мучыцца, узяць або не ўзяць гэтую праклятую катлетку. І гэта пранізлівая, жудасная гісторыя. Але не. Там зверху аўтарамі напісана тры старонкі тлумачэнняў аб рускай інтэлігенцыі. Што ж ты робіш, аўтар! Ты побач з гэтай катлеткай па значнасці і не мар стаць, а ты пішаш, пішаш. Я заўсёды гэтага вельмі баюся. Кожны раз шукаю форму, у якой аўтар бы існаваў празрыста і не павучальна, але апраўдваў бы гэты самы аўтарскі выбар, калі са ста старонак інтэрв’ю я выбіраю толькі паўстаронкі.
