Дзе Берасцю знайсці новага Варбурга?
У памежным беларускім Берасці вяртаюць да жыцця квартал незвычайных баракаў.
Палову гэтай вуліцы спрэс перайначыў час: глухая скрынка гіпермаркета, тыпавая „свечка” інтэрната.
Вышчарблены асфальт, зрэшты, абяцае працягнуцца „брукаванкай”. Праўда, прыдатных для дарогі камянёў у акрузе не засталося, прыйдзецца выкарыстоўваць стылізаваны будаўнічы камень.
Квартал абабітых дрэвам – нязвыклых ў сучасным горадзе – дамоў з „Закапанскімі” выгнутымі стрэхамі тут з’явіцца праз год.
Калі знойдзецца яшчэ адзін Варбург – шчодры філантроп і мецэнат.
Мемарыяльнае месца
Імя банкіра Фелікса Морыца Варбурга квартал атрымаў каля 90 гадоў таму, калі на сродкі дабрачыннай арганізацыі „Джойнт”, заснаванай братамі Варбургамі і фондам Ракфелера (American Jewish Joint Distribution Committee), у 1925-1927 гадах тут быў пабудаваны жылы комплекс для бедных сем’яў юдэйскай рэлігійнай абшчыны Берасця.
Берасце тады было тэрыторыяй Польшчы, і драўляны квартал ўзвялі ў папулярным тады ў палякаў „Закапанскім” стылі.
Сучасныя архітэктары разглядаюць той комплекс як цэласны па архітэктурна-вобразнаму і урбаністычных рашэнню ансамбль, з максімумам даступных для свайго часу выгод: 12 двухпавярховых васьмі-дзевяцікватэрных дамоў, кожны з якіх меў свой хлеў для дроў, прыбіральню, сметнік, забяспечвалі вадой чатыры выкапаных студні.
У квартале былі абсталяваны пажарныя гідранты, працавалі школа, майстэрні, сталовая, дзве пральні і душавыя.
З пачаткам нацысцкай акупацыі ўсіх жыхароў квартала выселілі ў гета, а ў кастрычніку 1942-га – расстралялі.
Абгароджаны квартал служыў лагерам для савецкіх, а пазней нямецкіх ваеннапалонных.
Пасля вайны сюды засялілі людзей, якія мелі патрэбу ў жыллі.
Месца да гэтага часу вядома як „Калонія Варбурга”, калісьці – ўскраіна Берасця; сёння – ціхі цэнтр, з „астраўкамі” прыватных дамоў і кветнікаў.
Барацьба за права быць
„Калонія Варбурга” пачала імкліва паміраць дзесяць гадоў таму: з адсяленнем з струхлелых дамоў гараджан, якія наракалі на „выгоды ў двары”, квартал аблюбавалі выпівакі і бамжы. На месцы спустошаных абгарэлых дамоў горад гатовы быў паставіць пяціпавярхоўку. Ці яшчэ інтэрнаты – для небагатых і прыезджых.
„Але калі будаваць баракі, дык ужо лепей па метадзе Варбурга – з максімумам камфорту адпаведнага часу, цікавым горадабудаўнічым рашэннем і сацыяльнай функцыяй”, – перакананы Уладзімір Казакоў, навуковы кіраўнік гістарычнага цэнтра Берасця.
Спробам абязлічыць горад тыпавой, хай і ультрасучаснай забудовай тут супрацьстаіць не толькі група энтузіястаў – гісторыкаў, краязнаўцаў, архітэктараў, актывістаў грамадскіх арганізацый. Газета „Берасцейскі кур’ер” рэгулярна заклікае да памяці гараджан, збіраючы на паласу-плакат звесткі пра людзей, якія жылі ў горадзе і якія маюць дачыненне да гісторыі Берасця. Адзін з такіх плакатаў (выдадзеная серыя не раз дэманстравалася ў горадзе і суседніх польскіх гарадах) распавядае пра Фелікса Варбурга і створаным яго намаганнямі незвычайным квартале.
Зрэшты, спрэчкі аб мэтазгоднасці і спосабах адраджэння „Калоніі Варбурга”, якія расцягнуліся без малога на дзесяцігоддзе, мяркуючы па ўсім, яшчэ не скончаны.
У 2012 годзе міністэрства культуры Беларусі прызнала помнікам гісторыі і культуры трэцяй катэгорыі толькі адзін з дамоў, якія захаваліся ў „Калоніі Варбурга”.
Аб рэстаўрацыі будынка казаць ужо позна, уздыхае Рэгіна Сіманенка, прадстаўнік мясцовай габрэйскай абшчыны і старшыня берасцейскага гарадскога грамадскага аб’яднання „Брыск”.
„У доме, які як быццам належыць пакінуць, мы палезлі на другі паверх з аператарамі. Было вельмі страшна – усярэдзіне ўсё гнілое. Калі падмазаць, умацаваць, падляпіць – гэта будзе не будынак, гэта будзе як далікатны музейны экспанат – блізка не падыходзіць і рукамі не чапаць. Гэтым домам карыстацца будзе нельга „, – распавядае Рэгіна.
„Брыкс” разлічвае атрымаць у адроджанай „Калоніі Варбурга” плошчы для размяшчэння экспанатаў аб загінуўшых у гета жыхарах квартала і знішчаных у гады фашысцкай акупацыі ў Берасці 30 тысячах габрэяў. Пакуль музей абшчыны размяшчаецца ў падвале аднаго з берасцейскіх дамоў.
Рэканструкцыя замест рэстаўрацыі
Ужо вырашана: „Калонія Варбурга” падлягае не рэстаўрацыі, а рэканструкцыі.
Зламаць і пабудаваць „на вобраз і падабенства” ўзялася прыватная стойфирма „Иконигрупп”.
Будаўнік з 44-гадовым стажам Валерый Андрановіч, ад імя „Иконигрупп” адказны „за ўсё” (статус зразумелы прафесіяналам і вызначаны як суправаджалы праект ад пачатку праектавання да завяршэння будаўніцтва), тлумачыць: старыя падмуркі не вытрымаюць новых сцен і перакрыццяў; новыя кватэры не маюць на ўвазе „выгод” на вуліцы.
Валерый Андрановіч абяцае пабудаваць амаль звычайны гарадскі квартал
Акрамя мемарыяльнай зоны, запланаванай для музейных экспанатаў, гэта будзе амаль звычайны гарадскі квартал – з малапавярховай, праўда, забудовай, без не якія ўпісваюцца ў гістарычную праўду гаражоў (але з месцам для аўтапляцоўкі), з кветнікамі, пляцоўкамі для барбекю … Гэтакі катэджны варыянт практычна ў цэнтры горада, аб магчымасці патрапіць у які ўжо настойліва спрабуюць гараджане.
Забудоўшчык абяцае практычна ідэнтычны „Калоніі Варбурга” знешні выгляд абабітых дрэвам дамоў – праўда, крытыя гонтай (драўлянымі дошчачкамі) даху заменяць на дахі металічныя, што, па словах будаўнікоў не супярэчыць гістарычнай праўдзе: некаторыя хаты старога квартала такія мелі.
Прадугледжана, згодна з старым здымках, агароджу квартала з параднымі і тыльнымі ўязнымі варотамі.
Кватэр, забяспечаных усімі сучаснымі выгодамі, стане менш, чым у старым праекце, але больш, чым магло б змясціцца ў тыпавой пяціпавярхоўцы.
„Праектная прапанова, якая цяпер ажыццяўляецца, спрабуе сумясціць паважлівае стаўленне да старога і ўлік новага. Каб захаваць характар, вобраз гэтай калоніі, цікавай па архітэктуры і сацыяльнаму прызначэнню. Яна, безумоўна, каштоўная для горада не толькі самімі будынкамі, але гісторыяй гэтага месца. Трэба даць магчымасць падоўжыць гэтае жыццё”, – кажа адзін з ініцыятараў адраджэння „Калоніі Варбурга” Уладзімір Казакоў.
Пад пагрозай прыпынку
Спатыкаючыся аб старыя парогі ў пошуках кропкі для фотаздымка, я мармычу: „прапашчая справа!”
Драбы паўзгарэлых будынкаў падпірае аўтакран.
Будаўнікі разумеюць маю рэпліку па-свойму і распавядаюць, што за знос струхлелых паўзгарэлых будынкаў горад запатрабаваў кампенсацыю – будынкі ўсё яшчэ лічацца ўласнасцю гарадской камунальнай гаспадаркі.
„Иконигрупп”, пасля няўдалых спробаў судовых спрэчак, выплаціла дзясяткі тысяч даляраў за чатыры паўразбураныя драбы. Пяты плацёж – як кажуць прадстаўнікі фірмы, „за паветра”, паколькі самога будынка даўно няма, – усё яшчэ аспрэчваецца.
На пляцоўцы кладуць падмуркі і сцены з будаўнічых блокаў, якія належыць абшаляваць дрэвам за кошт сродкаў „Иконигрупп”.
Інвестыцыйны дагавор, заключаны з берасцейскімі ўладамі, не дазваляе выкарыстоўваць сродкі грамадзян, якія жадаюць засяліцца ў гэты квартал, пакуль прыцягнутыя фінансы не забяспечваюць будаўніцтва на 70%.
„Калоніі Варбурга” тэрмінова патрэбен Варбург – інакш рэканструкцыя спыніцца.
„Ёсць інвестар, які ідзе з мэтай зарабіць грошай; ёсць той, хто прыходзіць дзеля ідэі і, можа, з мэтай увекавечыць сваё імя. Калі б да нас прыйшоў інвестар, гатовы дапамагчы ў імя ідэі захавання гэтага квартала – гэта быў бы падарунак лёсу. Ну, а калі не такі – будзем дамаўляцца, знойдзем варыянты, каб інвестар мог і свой інтарэс выканаць „, – кажа Валерый Андрановіч.
„Мы хочам, каб у горад не толькі ўкладвалі грашовыя сродкі, але каб інвестар прыўнёс у горад пэўную культуру – гандлю, горадабудаўніцтва, архітэктуры. Тое, што ўзбагаціць горад, але пры гэтым не разбурыць наш гарадскі менталітэт, вобраз, які склаўся тут намаганнямі многіх пакаленняў , гістарычныя сувязі нашай гарадской культуры „, – заўважае Уладзімір Казакоў.
Надмагільныя пліты ў казематах
У пяцідзесяці кроках ад „Калоніі Варбурга” – габрэйскія могілкі.
Дакладней – пустка.
Спусташэнне магіл пачалося падчас нацысцкай акупацыі, але працягнулася і ў „стабільныя” савецкія гады. Камень з надмагільных пліт заселеныя ў стары габрэйскі квартал здымшчыкі сацыяльнага жылля выкарыстоўвалі для ўмацавання дарожак і вадасцёкаў – на будпляцоўцы сёння рэгулярна выяўляюцца абломкі такіх камянёў.
Больш за паўтары тысячы знойдзеных пліт і фрагментаў надмагілляў грамадская арганізацыя „Брыск” складавае ў адным з казематаў Брэсцкай крэпасці.
Рэгіна Сіманенка, старшыня „Брыск”, кажа, што сярод сабранага – 25 „безгаспадарных” надмагілляў часоў Першай сусветнай, з імёнамі нямецкіх і рускіх салдат.
Габрэйскія надмагіллі могуць вярнуцца ў плануемы лапідарый і мемарыял-інсталяцыю на месцы старых могілак-пусткі. Праект мемарыяла архітэктарамі распрацаваны. Справа амаль за малым – патрэбныя нашчадкі, якія валодаюць павагай да памяці продкаў.
Ці за банкірам Варбургам, жадаючым зазірнуць у казематы Брэсцкай крэпасці і аддаць належнае супляменнікам.
