Шлях да самасвядомасці
У праблемах, з якімі цяпер сутыкнулася беларуская мова, няма нічога новага. Усе мовы, якім даводзілася змагацца за месца пад сонцам, праз гэта праходзілі, – і непрызнанне як асобнай, арыгінальнай, мовы, і змаганне з іншаземнымі ўплывамі.
Калі я паступіў у Віленскі мастацкі інстытут і пачаў вывучаць літоўскую мову, калегі літоўцы вельмі дзівіліся, што я разумею творы Крысціёнаса Данелайціса (1714 – 1780), бацькі літоўскай літаратурнай мовы, лепш за іх. Сакрэт жа быў просты – мова гэтага паэта шчодра перасыпана славянізмамі. Існаванне Літвы ў сумеснай дзяржаве з Польшчай аказала вялікі ўплыў на літоўскую мову – шляхта апалячылася практычна поўнасцю, і літоўская мова, як і беларуская, сталася „мужыцкай”.Спатрэбіліся стагоддзі ўпартай працы і дасканалення, чысткі ад польскіх ды іншых уплываў, каб літоўская мова дасягнула таго ўзроўню, на якім яна існуе цяпер. Гэта барацьба не спыняецца і цяпер. Напрыклад, у Вільні вы не зможаце купіць ані гамбургер, ані хот-дог, а толькі mėsainis i dešrainis. І, вядома ж, у Літве не існуе ні „рыэлтараў”, ні „мерчэндайзераў”, бо створаны літоўскія адпаведнікі для назову такіх прафесій. За ўсім пільна сочыць спецыяльная моўная камісія.
Гэтаксама былі чулыя на іншаземныя ўплывы і чэхі. І ў Празе вы не зможаце пайсці ў тэатр, а толькі ў divadlo.
Беларускую мову намагаюцца знішчыць не першае стагоддзе. У наш час яна перажывае бадай што найцяжэйшыя часы свайго існавання, калі палітыка русіфікацыі дала свае злавесныя плады.
Вядома, як „набліжалі” яе да расейскай. У 40 – 50 гады ХХ ст. загадана было пісаць „піонер”, „совецкі”, „супружаскія адносіны”. Вядома ж, быў амаль забаронены мяккі знак. Гэты знак станецца потым сімвалам моўнага супраціву, як чаравік на сцягу сялянскіх паўстанцаў Томаса Мюнцэра.
На жаль, змагары за адраджэнне мовы не заўсёды былі вялікімі эрудытамі. Хочучы таго, ці не, яны пачалі рабіць тое ж, што і расейцы, толькі на карысць іншай мовы, польскай. Як бы ў пацвярджэнне тэзы расейскіх шавіністаў, што „так назывемый белорусский язык придумали поляки”. Беларуская мова застракацела „варункамі”, „пушкамі”, „парэнчамі” ды іншымі „выкшталцонымі філіжанкамі”.
Кожная развітая мова – як дасканалая мелодыя, дзе нельга беспакарана ўстаўляць чужыя ноткі, у любым выпадку гэта гучыць фальшыва. Чужыя словы выпадаюць, не ўпісваюцца.
Вось, напрыклад, модна стала ўжываць замест нашага „некалькі” кальку з польскага „kilka”, „колькі”. Але ў беларускай мове „колькі?” – гэта пытанне, у польскай для гэтага існуе „ile?” То навошта нам самім збядняць мову?
Або ўжыванне слова „паліць” у сэнсе „курыць”. Беларусы ж паляць толькі ў печы, могуць паліць паперу, смецце… У палякаў той, хто курыць, ” pali”, называецца „palacz”.А як па-беларуску той, хто не курыць, а „паліць” – „паляч?” „палец?”
„Варункі” замест „умоваў”. Але па-польску ёсць і „warunki” і „uwarunkowany”, „абумоўлены”. А як утварыць тое ж ад „варункаў” – „абварункаваны?”
Ніколі беларусы не казалі – чакаць НА штось, на кагось, а толькі чакаць ЧАГОСЬ, КАГОСЬ. І не хварэлі НА штось, а ЧЫМСЬ. Гэта палякі „czekają na pociąg, chorują na grypę”.
Нашто мяняць наша „выдатны” на польскае „wybitny”? А як тады будзе „выдатнік”? „Выбітнік?” Чым „možliwosc” лепшая за „магчымасць”? Чаму brakuje, калі можам сказаць па-нашаму „не стае”, „не хапае?”
Але, бадай, найбольшую шкоду для беларускай мовы нясе прачытанне іншаземных словаў не так, як яны вымаўляюцца на іх радзіме, а так, як гэта вымаўляюць палякі. Ну, дзе і калі вы бачылі на Віцебшчыне, Міншчыне, Гомельшчыне і Магілёўшчыне беларуса пры здаровым розуме, які б казаў „Сыбір”?
Палякі чытаюць замежныя словы вельмі своеасабліва – паводле свае граматыкі. Напрыклад, у польскай мове „Z” – гэта як наша „З”. То палякі чытаюць „nazism” як „назісм”. Або – у польскай мове „Ш” перадаецца як „sz”, у нямецкай жа гэты гук перадаецца праз „szh”. У выніку палякі дагэтуль чытаюць „szhizophrenie” як „схізофрэнія”.
Гэтаксама і расейцы, у іх паляк Golębiewski робіцца „Голембиевский”, Ciolkowski -„Циолковский. Даводзілася бачыць нават такую транскрыпцыю імені Katarzyna як „Катарзина”.
Вось так англійскі „клаб”, klub, у палякаў стаўся „клюбам”. А мы тут пры чым? (Асабліва міла гучыць – „калгасны клюб”…”
Syrien – па – польску „Сырыя”, бо ў польскай мове „У” – гэта „Ы”. А нам навошта рабіць „сыр” з далёкай краіны?
Даўно заўважана – не ведаеш, як правільна пісаць „тарашкевіцай” – бяры польскі слоўнік. Fizyka, maksymalny, sylwetka, klasa, cyklop, klasyk, syrop, zala… і так далей, ледзь не палова слоўніка.
Чамусь з гэтага правіла робіцца выключэнне толькі для словаў „іслам”, „блог” і „Далай Лама”. Бо паводле „тарашкевіцы” мусіла б быць „ісьлям”, „блёг” і „Даляй Ляма”.
Асабліва камічна, калі „тарашкевізуюць” русізмы – „плянка”. Няма такога слова – па-беларуску „планка” – папярэчына.
Цікава, што беларус Максімюк з радыё „Свабода” не хоча быць „МаксЫмюком”, хоць гэтага вымагае „клясычны”правапіс, ды і ў ягоным польскім пашпарце напэўна ж, напісана Maksymiuk. І гэта зразумела – калі б не кірыліца, і не праваслаўе, беларуская дыяспара ў Польшчы даўно б растварылася дашчэнту. Ці не пагэтаму беластоцкая „Ніва” неяк не спяшаецца пераходзіць на „тарашкевіцу”, а тым больш на „лацінку”?
Так гістарычна склалася, што беларуская мова з часоў ВКЛ – частка кірылічнай прасторы, у якой „Л” большай часткай цвёрдае. Як, дарэчы, і ў суседзяў літоўцаў, хоць яны карыстаюцца „лацінкай”. „Ы” замест „І” характэрна толькі для польскай, а не для іншых еўрапейскіх моваў – проч украінскай.
Мяккі знак… Прыгадваецца даўняя размова на гэту тэму з Лявонам Луцкевічам. Ён, вядома ж, прыватна карыстаўся „клясычным” правапісам, але казаў, што яму й новы ніколькі не перашкаджае правільна чытаць і вымаўляць. „Не разумею, – казаў ён, – навошта патрэбен мяккі знак паміж здвоеным „нн”, ён і так, сам сабою вымаўляецца!”
Ад сябе дадам – чаму „Ганна” можна, а Жанна” – не? ( пішуць „Жана”)…
І ўвогуле – дзіўная рэч: чамусь беларусы з лёгкасцю запамінаюць, што The Beatles i Renault не чытаецца як „Тхе Беатлес” і „Рэнаульт”, а вось калі не напішаш сЬнег, а снег, то й будуць вымаўляць с’нег…
Недзе ў чацвёртым класе мне трапілася кніжка „для школ с нерусским языком обучения”. І там над кожным слова былі расстаўлены націскі. Памятаю, як тады гэта нервавала.
Гэтаксама цяпер раздражняе, калі мне навязліва падказваюць, як я павінен вымаўляць, паводле прынцыпу „как слышыца, так і пішыца”.
Напрыклад – „Ты сьмяесься зь клюбу ляяльных да псыхоляга клясы адаклясьнікаў”, Нейкі перажаваны кісель, а не мова! Што ўжо казаць пра „наватарствы” кшталту „Гэмінгўуэй”, Ўудзі Ален” – „псыхам” можна стаць… Чаму „БаЎгарыя”? тады трэба і „БаЎканы”? Калі ўжо „Віетнам”, то трэба выкінуць апостраф адусюль, і пісаць „піе”, „біе”, – о, як бэндзе выкшталцона!
Трэба імкнуцца не да збліжэння з той ці іншай мовай, а да самадастатковасці.
У цэлым, на перспектыву, я – аптыміст. Калі мове наканавана жыць, яна мае самаачысціцца, рана ці позна.
Але – чым раней, тым лепш.