Справа 1941 г. “Фашысцкая агітацыя ў зводках Саўінфармбюро”
6 ліпеня 1941 года старшыня Вярхоўнага Савета СССР Міхаіл Калінін падпісаў загад “Аб адказнасці за распаўсюджванне ў ваенны час ілжывых чутак, якія ўзбуджаюць трывогу сярод насельніцтва”.
Як і абсалютная большасць падобных распараджэнняў сталінскіх часоў, гэты загад быў выключна рэпрэсіўным: “ваенны трыбунал”, “турэмнае знявольванне ад 2 да 5 гадоў”, ды і тое, калі “гэтыя дзеянні не падлягае больш цяжкому пакаранню”.
Першымі з Загадам ад 6 ліпеня азнаёміліся савецкія чэкісты. І навыперадкі кінуліся шукаць людзей, якіх можна было садзіць за ілжывыя чуткі.
Можна ўпэўнена сцярджаць, што адной з першых ахвяраў гэтага карнага Загаду стаў Мікалай Міхайлавіч Вяруга. Арыштавалі яго акурат у дзень выхада Загаду, 6 ліпеня 1941 года.
Вяруга, этнічны беларус, настаўнічаў у вёсцы Вяркіеўка, што ў Нежынскім раёне Чарнігаўскай вобласці, і быў узорна-паказальным савецкім чалавекам: актыўны камсамолец, палымяны прапагандыст і адданы актывіст…
Больш за ўсё Мікалай Міхайлавіч любіў слухаць радыё і перказваць пачутае аднавяскоўцам. Гэта яго і пагубіла…
ПОСТАНОВЛЕНИЕ НА АРЕСТ
г. Нежин, 6 июля 1941 г. я, оперуполномоченный Нежинского МРО-НКГБ Титикало, рассмотрев поступившие в РКМ НКВД материалы о преступной деятельности Веруги Николая Михайловича,
НАШЕЛ:
что Веруга Николай Михайлович, будучи враждебно настроенным против существующего строя в СССР, среди колхозников распространял контрреволюционные слухи о приходе немцев на Украину. Веруга Николай Михайлович среди колхозников 1. 07. 1941 г. говорил:
«Я сам сегодня слыхал по радио, что немцы уже заняли города Ровно, Луцк, и немцам осталось еще занять два города, после чего будет занят Киев».
Несмотря на то, что колхозники доказывали Веруге о его контрреволюционном сообщении, последний доказывал, что это было действительно передано по радио».
ПОСТАНОВИЛ
Веругу Н. М. подвергнуть аресту и обыску.
Па сутнасці, арыштаванага вінавацілі толькі ў тым, што ён пераказваў афіцыйныя зводкі Саўінфарбюро. Але зводкі тыя насамрэч паведамлялі, што, маўляў, “нягледзячы на гераізм савецкіх байцоў і камандзіраў, якія тысячамі знішчаюць акупантаў, Чырвоная армія змушаная з тактычных прычынаў адыходзіць на усход”.
Як бы то не было, але фармальна абвінавачванне Вяругі ідэальна падыходзіла пад Загад ад 6 ліпеня 1941 г., і таму арыштантам заняліся шчыльна.
Першы допыт адбыўся ў дзень арышту.
ИЗ ПРОТОКОЛА ДОПРОСА
6 июля 1941 г.
ВОПРОС: Следствие располагает материалами, что вы среди колхозников (…) проводили распространение провокационных слухов о занятии немцами Украины. Расскажите следствию подробно об этом?
ОТВЕТ: 1. 07. утром возле сель. исполкома (…) среди отдельных лиц в разговорах о радиосообщений за 1. 07. говорил, что «по радио сегодня я слышал извещение информбюро, что враг действует в районе города Ровно. (…) полагал, что наши войска отошли из Львова на Луцком направлении»
На добры розум, Нежынскае НКВД павінна было зрабіць запыт у Кіеў ці ў Маскву – а што сапраўды перадавалі ў зводках Саўінфармбюро 1 ліпеня?
І калі б гэта было зроблена, яны б атрымалі такое:
ИЗ СВОДКИ СОВИНФОРМБЮРО
1 июля 1941 г.
На ЛУЦКОМ направлении, в районе РОВНО, наши войска остановили продвижение танковых соединений противника на восток. В результате контратак наших танковых частей противник несёт значительные потери.
Пасля прачытання гэтага Вяругу трэба было неадкладна выпусціць з прабачэннямі. Але ж у НКВД не любілі вызнаваць памылкі. Датаго ж, нежынскаму оперупаўнаважанаму Ціцікале, відаць, вельмі карцела стаць першым у выкананні загада пра “Адказнасць за распаўсюджванне ілжывых чутак”.
Мікалай Міхайлавіч упарта адмаўляўся вызнаваць сваю віну, і тады следства ўзялося за сведкаў.
ПРОТОКОЛ ОЧНОЙ СТАВКИ
6 июля 1941 года г. я оперуполномоченный Титикало, произвел очную ставку между обвиняемым Веругой Николаем Михайловичем и свидетелем Потапенко Василием Яковлевичем
ВОПРОС К СВИДЕТЕЛЮ: Расскажите, свидетель, что вам известно о распространении контрреволюционных слухов сидящим перед вами гр. Веругой?
ОТВЕТ: 1 июля утром, возле сель. исполкома Веруга говорил: “Немцы заняли Луцк, Ровно и осталось два города до Киева”.
ВОПРОС К ОБВИНЯЕМОМУ: Вы слыхали показания сидящего перед вами свидетеля Потапенко. Скажите, признаете ли вы себя виновным?
ОТВЕТ: (…) виновным себя не признаю.
У следчай справе няма пісьмовага даноса Васіля Патапенкі на Мікалая Вяругу. Але ж можна дапускаць, што данёс на аднавяскоўца менавіта ён: падчас размовы каля вясковага выканкама Вяруга заявіў Патапенку: “такіх разумнікаў, як ты, трэба на фронт выпраўляць, а не тут размаўляць”, прытым гэтая заява зафіксаваная ў справе.
Мажліва, Васіль Патапенка палічыў гэта за абразу. Не выключаецца, што ён сапраўды не хацеў ісці на фронт. Прынамсі, іншых кандыдатур на ролю даносчыка ў справе па абвінавачванню ў “распаўсюджванні антысавецкіх чутак” няма.
Суд над Мікалаем Міхайлавічам Вяругам адбыўся ўжо праз 11 дзён пасля аршыту, і прысуд прагучаў даволі нечакана.
ПРИГОВОР
ИМЕНЕМ СОЮЗА СОВЕТСКИХ СОЦИАЛИСТИЧЕСКИХ РЕСПУБЛИК
1941 г. июля 17 дня, Военный трибунал НКВД Киевской области, в открытом судебном заседании без участия обвинения и защиты,
Рассмотрев дело обвиняемого Веруги Николая Михайловича, 1914 г. р., учителя неполной средней школы
(…)
ПРИГОВОРИЛ
Веругу Николая Михайловича по суду оправдать и немедленно его выпустить, из-под стражи освободить. Приговор окончательный и кассационному обжалованию не подлежит.
Не варта, аднак, тлумачыць гэты апраўдальны прысуд выключна гуманізмам Вайсковага трыбуналу НКВД. Там, відаць, хутка скемілі, што ў разе рэпрэсіўнага прысуду чальцы Кіеўскага вайсковага трыбуналу ўскосна прызнаюць, што ўсё Саўінфармбюро, ад тэхнічкі і да “голаса Краіны Саветаў” Юрыя Левітана і нават кіраўніка, кандыдата ў чальцы Палітбюро таварыша Аляксандра Шчарбакова займаліся распаўсюджваннем контрэвалюцыйных чутак і антысавецкай агітацыяй.
[Not a valid template]
* * *
Наступным разам я раскажу пра спосабы псіхалагічнага ўціску на падследных — найбольш эфіктыўны сродак працы следчых НКВД.
Уладзіслаў Ахроменка, Беларускае Радыё Рацыя, архіў Службы Бяспекі Украіны
Радыё Рацыя дзякуе Архіву СБ Украіны ў Чарнігаўскай вобласці за прадстаўленыя матэрыялы, архіўную справу “П-1594”
