Справы 1966-1978 г. Ніхто не забыты, нішто не забытае?
За часамі “развітога сацыялізму” лозунг “Ніхто не забыты, нішто не забытае!” быў абавязковым на ўсіх пратакольных мерапрыемствах, прысвечаных ушанаванню памяці ахвяраў нацызму. Гэты радок Вольгі Бергольц, напісаны ў 1959 годзе ў якасці эпітафіі для мемарыяльнай сцяны Піскароўскіх могілак у Ленінградзе, неўзабаве з’явіўся на агітацыйных стэндах, кніжных вокладках, фасадах дамоў, вясковых абелісках і юбілейных медальках. І ўжо ў наш час фраза “Ніхто не забыты…” трансфармавалася ў “Мы памятаем, мы ганарымся!”, “Дзеды ваявалі!” і ў сумнавядомы “Можам паўтарыць”.
Як і ўсе савецкія лозунгі, дэвіз “Ніхто не забыты, нішто не забытае” быў наскрозь ілжывым. У Савецкім Саюзе была цэлыя катэгорыі ахвяраў нацызму, згадваць пра якіх лічылася “непажаданым”. Былі і такія, каго згадвалі толькі зрэдку, і тое “па загаду кіруючых органаў”, пры гэтым ўсе нізавыя ініцыятывы па ўшанаванню памяці тых ахвяраў жорстка спыняліся Камітэтам Дзяржаўнай Бяспекі…
* * *
Бабін Яр, што непадалёк Кіева, зацікавіў савецкія спецслужбы яшчэ напачатку 30-х. У 1932-1933 гадах там таемна хавалі закатаваных і расстраляных у ОГПУ. Па хуткім часе чэкісты абралі месцам масавага пахавання расстраляных больш блізкую да горада Быкаўню, і на Бабін Яр неяк пазабыліся.
У 1941 годзе на змену маскоўскім камуністам прыйшлі нямецкія нацысты, і пра Бабін Яр згадалі зноў. Айнзацгрупы расстрэльвалі там найперш яўрэяў, а таксама цыганаў, камуністаў, савецкіх вайсковапалонных і чальцоў Арганізацыі Украінскіх Нацыяналістаў; сярод апошніх была і Алена Цялега, паэтэса ўкраінска-беларускага паходжання.
Растрэлы доўжыліся да 1943 года. Агулам у Бабіным Яры было страчана, па розных дадзеных, ад 90 да 100 тысяч чалавек, з каторых ад 65 да 70 тысяч былі яўрэямі.
У 1945 годзе з’явіўся праект помніка ахвярам нацызму, але неўзабаве распачаліся антысеміцкія кампаніі “бязродных касмапалітаў” і “справа дактароў”, і ставіць помнік тым “сіянісцкім элементам”, хай сабе і ахвярам нацыстаў, палічылі палітычна немэтазгодным. А неўзабаве брацкую магілу ста тысяч савецкіх грамадзянаў увогуле вырашылі знішчыць, затапіўшы яе прамысловымі адходамі цагляных заводаў.
Пра ахвяр Бабінага Яру згадалі толькі ў 1959 годзе – прытым не афіцыйныя савецкія ўлады, а дысідэнты: пісьменнік Віктар Некрасаў, літаратуразнавец Іван Дзюба, публіцыст Барыс Антаненка-Давідовіч. У 1961 годзе Яўген Яўтушэнка напісаў паэму “Бабін Яр”, а ў 1962 годзе Дзмітры Шастаковіч стварыў па яе матывах 13-ю Сімфонію, немаскоўская прэм’ера якой, між іншым, прайшла ў Менску.
Замоўчваць трагедыю надалей было проста немажліва.
Па хуткім часе ў Бабіным Яры распачаліся “урачыста-жалобныя мерапрыемствы”, арганізаваныя савецкай уладай. Але ўсе ініцыятывы “знізу” па ўшанаванню нацысцкіх ахвяр спыняліся надзвычай жорстка.
КОМИТЕТ ГОСУДАРСТВЕННОЙ БЕЗОПАСНОСТИ СССР
СЕКРЕТНО
ИНФОРМАЦИОННОЕ СООБЩЕНИЕ
30 сентября 1966 г.
29 сентября сего года в 17. 00 по случаю 25-й годовщины массового расстрела немецкими оккупантами советских граждан в г. Киеве в районе бывшего Бабьего Яра собрался митинг, на котором присутствовало около 500 человек граждан еврейской национальности, в том числе значительное количество молодежи.
Собравшиеся до 17. 30 ожидали приезда городских властей, но, не дождавшись никого, начали инициативные выступления. Выступившие и присутствующие, наряду с призывом почтить память погибших, выражали недовольство по поводу неприбытия на митинг официальных представителей властей, не принятием мер к сооружению памятника и наличием якобы имеющим место антисемитизма в стране (…)
Изложенные выше события были засняты двумя киносъемочными группами, одна из которых при невыясненных обстоятельствах прибыла на специальной автомашине, принадлежащей Московской киностудии, а вторая – из Киевской студии хроникальных фильмов (…)
Нами принимаются меры к выявлению организаторов митинга.
ПРЕДСЕДАТЕЛЬ КОМИТЕТА ГОСУДАРСТВЕННОЙ БЕЗОПАСНОСТИ
ПРИ СОВЕТЕ МИНИСТРОВ УКРАИНСКОЙ ССР /В. Никитченко/
Паспрабуем вонкава ўявіць сітуацыю. Канец верасня, поле, халодны вецер. Народ, які сабраўся не з мусу, а добраахвотна, чакае камуністычных правадыроў: маўляў, вы ж самі сцвярджаеце, што “Ніхто не забыты, нішто не забытае!” Правадыры паказальна плююць на народ. Народ распачынае стыхійны мітынг па ўшанаванню памяці ахвяр нацызма. Хто, паводле кіраўніцтва КГБ, здзейсніў антысавецкую правакацыю?
Вядома ж, людзі, якія распачалі “ініцыятыўныя выступы”.
Далейшыя “інфармацыйныя паведамленні КГБ”, якія тычацца ўшанавання ахвяр у Бабіным Яры, нагадваюць справаздачы па выяўленню замежных шпегаў.
ИЗ ИНФОРМАЦИОННОГО СООБЩЕНИЯ КГБ СССР
от 29 сентября 1968 г.
29 сентября 1968 г. в Бабьем Яру состоялся общегородской митинг трудящихся, посвященный памяти жертв фашизма периода Великой Отечественной войны. В митинге приняло участие свыше 700 человек представителей Шевченковского р-на г. Киева и около 300 граждан еврейской национальности, оказавшихся там инициативно.
С учетом ранее полученных данных о намерении националистических элементов использовать сбор людей в Бабьем Яру во враждебных целях (…) нами совместно с УКГБ Киевской области были приняты необходимые меры по предотвращению возможных проявлений враждебного характера (…)
ИЗ ИНФОРМАЦИОННОГО СООБЩЕНИЯ КГБ СССР
29 сентября 1969 г.
28 сентября 1969 г. по почтовому каналу в адрес лиц еврейской национальности (…) направлено 175 документов с вложениями, начинающимися словами «Помни! Ровно 28 лет назад были зверски умервщлены тысячи твоих братьев и сестер!»
Далее в качестве эпиграфа были взяты слова Ю. Фучика «Люди! Будьте бдительны!»
(…)
Приняты меры к розыску автора и распространителя указанного документа (…)
ИЗ ДОКЛАДНОЙ ЗАПИСКИ КГБ СССР
9 сентября 1972 г.
КГБ при СМ УССР 8 сентября с. г. (…) докладывал, что принятыми мерами оператиной группы КГБ и МВД республики под руководстовм представителей партийных органов был предотвращен готовящийся провакационный митинг сионистских элементов в районе Бабьего Яра.
(…)
Из оперативных данных стало известно, что сионисты планировали возложение венков с провакационными надписями и организации выступления просионистского содержания (…)
Не варта і казаць, што супраць ініцыятараў ушанавання памяці ахвяр нацызму былі распачатыя кагэбэшныя рэпрэсіі. Той жа Віктар Някрасаў, лаўрэат Сталінскай прэміі і ветэран Вялікай Айчынай, па хуткім часе быў выключаны з Саюза Пісьменнікаў і фактычна выкінуты з СССР. Анатоль Кузняцоў – яшчэ адзін пісьменнік, які не баяўся пісаць пра Бабін Яр, — уцёк з СССР яшчэ ў 1969 годзе, бо справядліва апасаўся за сваё жыццё.
Між іншым: 14 красавіка 1970 года аператыўнікамі УКГБ па Кіеўскай вобласці быў арыштаваны беларускі дысідэнт Міхаіл Кукабака, прытым фармальнай нагодай для арышту акурат і стаў напісаны ім ліст у падтрымку Анатоля Кузняцова з нагоды расследванняў злачынстваў у Бабіным Яры…
Натуральна, паўстае пытанне: а што замінала савецкай уладзе хаця б не замінаць таму ўшанаванню ахвяр нацызму?
Адказаў, як мінімум, чатыры.
Па-першае, ахвяры нацызму былі для савецкай улады людзьмі другога гатунку – “празрэннымі жыдамі”.
Па-другое, ушанаванне было “ініцыятыўным”, то бок не ўзгодненым з уладамі.
Па-трэцяе, “ушанавальнікі” ментальна арыентаваліся не на казенны “савецкі патрыятызм”, а на жывую памяць пра сваіх бацькоў, маці, братоў і сёстраў, закатаваных нямецкімі нацыстамі. Прытым паралелі з іншымі сваякамі, закатаванымі маскоўскімі камуністамі ў тым жа Бабіным Яры, былі вельмі празрыстымі.
І, нарэшце, галоўнае, па-чацьвёртае. Савецкай уладзе, па вялікаму рахунку, было напляваць на ўласныя лозунгі. Пра ахвяр нацызму згадвалі толькі падчас “урачыста-жалобных мерапрыемстваў”, прытым мерапрыемствы тыя абавязкова прымяркоўваліся да “бягучага палітычнага моманту” – ад “яднання народа вакол мудрай улады СССР, пад кіраўніцтвам якой мы перамаглі” да традыцыйных праклёнаў “агрэсіўнаму блоку НАТА”.
Так было і ў СССР брэжнеўска-андропаўскіх часоў. Так яно застаецца і пагэтуль – прынамсі, у Беларусі.
[Not a valid template]
* * *
У наступнай передачы вы дазнаецеся, як у Маскве прымаліся рашэнні пра дэпартацыі заходніх беларусаў, а таксама пра тое, як тыя дэпартацыі адбываліся.
Уладзіслаў Ахроменка, Беларускае Радыё Рацыя, архіў Службы Бяспекі Украіны
Радыё Рацыя выказвае падзяку Цэнтральнаму Галіноваму Архіву СБ Украіны, г. Кіеў, за прадстаўленыя матэрыялы, архіўныя справы Фонда 16