Справы 1965 г. “Клубы інтэрнацыянальнай дружбы”. Як КГБ кантраляваў ліставанне савецкіх школьнікаў
Напачатку 1964 года ў СССР узніклі першыя “Клубы інтэрнацыянальнай дружбы” – гэткія “гурткі па інтарэсах”, арганізаваныя пры школах і Палацах піянераў. Клубы займаліся “інтэрнацыянальным выхаваннем” і “прапагандай савецкага ладу жыцця”. Актывісты, пераважна школьнікі сярэдніх і старшых класаў, рэгулярна ліставаліся з замежнымі аднагодкамі.
Лічылася, што “Клубы інтэрнацыянальнай дружбы” — такіе сабе добраахвотныя таварыствы.
У “добраахвотнасць” таварыстваў, якія кантактуюць з замежнікамі, маглі паверыць толькі надта наіўныя людзі: усе нізавыя ініцыятывы ў Савецкім Саюзе дбайна кантраляваліся партыйнымі, савецкімі, камсамольскімі і чэкісцкімі структурамі. Насамрэч “Клубы інтэрнацыянальнай дружбы” былі створаныя на хвалі хрушчоўскай “адлігі” па ініцыятыве камсамольскіх функцыянераў постсталінскай фармацыі.
Але ініцыятыва гэтая не надта падабалася чэкістам…
* * *
Абсалютна ўся карэспандэнцыя, якая йшла з СССР за мяжу, а таксама тая, якая ішла з-за кардону ў СССР, дбайна правяралася так званымі пунктамі “ПК”, то “перлюстрацыі карэспандэнцыі”. Няважна, якой мовай пісаўся ліст – хоць кхмерскай, хоць суахілі: ў Камітэце Дзяржаўнай Бяспекі працаваў цэлы штат дасведчаных лінгвістаў, які за прыўкрасную чэкісцкую зарплату і кантраляваў настроі карэспандэнтаў.
Лісты за мяжу і з-за мяжы пісаліся расейскай, а таксама пашыранымі еўрапейскімі мовамі: нямецкай, французскай, ангельскай, гішпанскай. Так што зарыентавацца ў ліставанні савецкіх дзетак камітэтчыкам было няцяжка…
КОМИТЕТ ГОСУДАРСТВЕННОЙ БЕЗОПАСНОСТИ
26 марта 1965 г.
СОВЕРШЕННО СЕКРЕТНО
Комитетом Госбезопасности проведено изучение обстоятельств возникновения, характера и направленности переписки учащихся школ (…) с капиталистическими странами за период с 1 по 31 декабря 1965 года.
За указанный период зарегистрировано прохождение 896 документов, из которых в капиталистические страны исходило 775, а из-за границы проследовал 121 документ. Около 20 % такой переписки ведется от имени клубов, школ, дружин, звеньев, отрядов, а остальная часть самостоятельно направляется за границу школьниками с указаниями адресов их местожительства, зачастую с сообщением о роде занятий родителей и с изложением других сведений
(…)
Менавіта “іншыя звесткі” і зацікавілі чэкістаў.
Якой сакрэтнай інфармацыяй мог валодаць савецкі школьнік? “My name is Vova”, “наш піянерскі атрад носіць імя Марата Казея”, і, увогуле – “Мама мыла раму”. Камітэтчыкі, аднак, нават у дзіцячым ліставанні ўгледзілі выдаванне дзяржаўных таямніц.
Из информационного сообщения КГБ
(…)
В силу незрелости отдельные школьники в письмах сообщают нежелательные данные, которые могут быть использованы иностранными разведками и зарубежными антисоветскими организациями во враждебных целях.
Так, ученица 11-го класса (…) в письме во Францию сообщила, что ее брат служит в армии, а отец работает на военном заводе.
Школьница писала во Францию, что она с родителями проживает в режимной зоне, куда никого не пускают. Указывает наименование населенного пункта и его расстояние от города
(…)
Ані факт абавязковай службы ў Савецкай арміі, ані наяўнасць у СССР “рэжымных зон” дзяржаўнымі ці вайсковымі таямніцамі не з’яўляліся. Таксама цяжка сказаць, як гэтую інфармацыю маглі скарыстаць замежныя антысавецкія цэнтры ў варожых мэтах.
Зрэшты, у КГБ гэта і самі выдатна разумелі. Прычыны непрыязнасці да ліставання савецкіх школьнікаў з замежнымі аднагодкамі тлумачыцца наступнымі радкамі:
Из информационного сообщения КГБ
(…)
В ответ на письма членов кружков и клубов из-за границы, в ряде случаев, поступают красочные видовые открытки, граммофонные пластинки с джазовой музыкой и мелкие вещевые подарки.
Так, в течение месяца из-за границы (…) поступило свыше 20-ти пакетов и бандеролей. В частности, на имя ученицы 7-го класса Юрченко Нелли прислан шелковый платок размером 80 х 80 см., ученице 9-го класса Пидсухе Тане – чулки, Забегайло Наташе и Бакуловой Валентине – брошки, Федунову Владимиру, Дорощенко, Двойных Г. – грампластинки и магнитофонные записи джазовой музыки.
Кроме указанных выше вложений в бандеролях и пакетах пересылались художественные открытки, рисунки, книги, детские игрушки, конфеты, духи и прочие предметы.
Указанные факты могут отрицательно повлиять на воспитание школьников.
Менавіта гэты пункт, а не “распаўсюд непажаданых дадзеных” і з’яўляецца ключавым. Савецкі шырспажыў не мог канкураваць з заходнееўрапейскім, які прыходзіў савецкім дзеткам з Францыі ці Італіі. А “магнітафонныя запісы джазавай музыкі” увогуле цягнулі на “ідэалагічную дыверсію”.
Як і мае быць, Камітэт Дзяржаўнай Бяспекі “настойліва рэкамендуе” – як тое ліставанне мае адбывацца:
Из информационного сообщения КГБ
(…)
На основании изучения переписки школьников с капиталистическими странами можно отметить, что пионерские организации, клубы интернациональной дружбы и школьные кружки зачастую ставят перед учащимися задачу завязывания связи со школьниками за границей в порядке самоцели, не заботясь о том, чтобы эта переписка имела здоровый, целенаправленный характер, отражала бы жизнь советской школы, ее достижения, заботы Партии и Правительства о воспитании подрастающего поколения. И поскольку такая переписка в ряде случаев ведется без соответствующего контроля и руководства со стороны органов просвещения, то она принимает нежелательный характер.
В целях предотвращения отрицательных последствий детской переписки, наряду с проводимыми мероприятиями органов КГБ по ее частичной конфискации, считаем целесообразными (…) принять меры к ограничению индивидуальной детской переписки (…)
Аднак прыставіць да кожнага школьніка па гэбэшніку, які б “настойліва раіў” напісаць у капіталістычную краіну пра “бацьку-фрэзіроўшчыка, які выканаў план на 117 %” ці пра “ленінскія пазакласныя чытанні”, не выпадала.
А таму механізм “абмежавання дзіцячага ліставання” быў просты, як граблі: адрасаты ў “краінах капіталістычнага замежжа” проста перасталі атрымліваць лісты ад савецкіх дзетак.
Цяжка сказаць, у якой ступені гэты крок паспрыяў “інтэрнацыянальнаму выхаванню савецкага школьніцтва”. Але недаверу школьнікаў з “капіталістычных краін” да ўсяго савецкага гэтая чэкісцкая ініцыятыва паспрыяла напэўна.
У наступнай перадачы я раскажу пра ідэалагічную контрпрапаганду, а таксама пра ролю ў ёй КГБ СССР.
Уладзіслаў Ахроменка, Беларускае Радыё Рацыя, архіў Службы Бяспекі Украіны
Радыё Рацыя выказвае падзяку Цэнтральнаму Галіноваму Архіву СБ Украіны, г. Кіеў, за прадстаўленыя матэрыялы, архіўную справу Фонд 16, адзінка захавання 950
Здымак з рэсурса “Культуралогія” выкарыстаны ў якасці ілюстрацыі