Справы 1975-78 г. Савецкая творчая моладзь: “антысаветчыкі”, “авангардысты” і “пісьменнік-дэмагог з Мінска”
Людзі творчых прафесій заўсёды былі для Савецкай ўлады галаўным болем, а творчая моладзь – і пагатоў. Творчасць – гэта найперш талент, крэатыў і нестандартная мысленне. А грамадзяне з такімі якасцямі, як паказвае савецкі досвед, маглі мець схільнасці да крытыкі ўлады, нацыяналістычных праяваў і ўвогуле дысідэнцтва.
Людзьмі творчых прафесій у цэлым і творчай моладдзю ў прыватнасці ў КГБ займаўся сумнавядомы Пяты Глауўпр – структура, адказная за ідэалагічны кантроль. У вегетарыянскія сямідзесятыя гады за “антысацыялістычныя праявы ў галіне культуры” не расстрэльвалі і ў лагеры амаль што не выпраўлялі – звычайна чэкісты абыходзіліся “прафілактаваннем”, то бок, тлумачальнай размовай. Але напярэдадні партыйных з’ездаў у КГБ традыцыйна пачыналіся прыпадкі ідэалагічнага свербу, і тады кантроль “творчай моладзі” ўзмацняўся да найвышэйшага градусу.
* * *
У 1975 годзе ў СССР акурат і адбыўся чарговы, ХХІV З’езд КПСС. Фасады дамоў застракацелі сцягамі і плакатамі з маладымі пралетарамі. Па тэлеканалах і радыёстанцыях гучалі рапарты працоўных калектываў.
Плён працы дэманстравалі і савецкія чэкісты – толькі, натуральна, не па тэлевізары і не з вулічных плакатаў.
КОМИТЕТ ГОСУДАРСТВЕННОЙ БЕЗОПАСНОСТИ
При Совете Министров СССР
19 мая 1975 г.
«О некоторых негативных проявлениях среди молодежи и недостатках в ее воспитании»
Поступающие в Комитет Госбезопасности (…) материалы свидетельствуют о том, что спецслужбы и идеологические центры противника стремятся в своей подрывной работе против Советского Союза сосредоточить свои усилия на враждебной обработке умов советской молодежи, имея в виду прежде всего ту ее часть, которая пополняет ряды творческой интеллигенции (…)
Цяпер ужо мала хто памятае савецкі ідэалагічны жаргон, і таму вызначэнне “творчая інтэлігенцыя” вымагае асобнага тлумачэння. Згодна марксісцка-ленінскай тэорыі, “класамі” былі толькі працоўны пралетарыят і калгаснае сялянства, а вось людзі інтэлектуальнай працы да “класаў” не адносіліся; усе гэтыя акторышкі, пісьменнічкі і музыканцішкі называліся кулінарным тэрмінам “праслойка”.
ИЗ ИНФОРМАЦИОННОГО СООБЩЕНИЯ КГБ СССР
(…)
В ходе проведения мероприятий по пресечению враждебной деятельности противника выявлены факты, свидетельствующие о том, что среди одаренной в творческом отношении или стремящейся проявить себя в этом плане молодежи отмечается стремление к группированиям на неофициальной основе, проявляющееся в литературных чтениях, выставках живописи и графики, постановке спектаклей на частных квартирах и случайно подобранных помещениях. Намечается тенденция к выпуску и распространению машинописных журналов, составленных из неопубликованных произведений (…)
Кагэбэшны пасаж пра “літаратурныя чытанні” і асабліва “неапублікаваныя творы” таксама вымагае тлумачэння.
Пісьменніку трэба выдавацца, драматургу – ставіць п’есы, мастаку – ладзіць выставы, і гэта аксіёма. Але выданнямі, пастаноўкамі і выставамі за савецкім часам займаліся выключна Саюз Пісьменнікаў, Саюз Тэатральных дзеячоў і Саюз Мастакоў – гэткія міністэрствы савецкай літаратуры, савецкага тэатру і, адпаведна, савецкага выяўленчага мастацтва. Для таго, каб выдацца ў той жа “Мастацкай літаратуры”, маладому пісьменніку трэба было прайсці сем колаў пекла. Самадрукаваныя часопісы і літаратурныя чытанні на прыватных кватэрах акурат і былі выхадамі на аўдыторыю, але выхады тыя не былі санкцыянаванымі, і таму падпадалі пад вызначэнне “антыграмадская дзейнасць”.
Зрэшты, праблемы маладых творцаў вызнавалася нават на ўзроўні Лубянкі:
ИЗ ИНФОРМАЦИОННОГО СООБЩЕНИЯ КГБ СССР
(…)
У молодых писателей, которые годами не могут напечатать свои произведения, возникают настроения уныния и недовольства, что отрицательно влияет на их творчество и приводит к стремлению публиковаться на Западе
(…)
Але публікацыі “на Захадзе” ставілі на творчай кар’еры пісьменніка вялікі тлусты крыж. А ў разе, калі такі пісьменнік, актор ці мастак у нейкі цуд трапляў у “свет капітала, свет бяспраўя” і даваў там ідэалагічна невытрыманае інтэрв’ю, яму імгненна абвяшчалі анафему.
У гэтым плане паказальны лёс празаіка Сяргея Юр’енена – расейскага пісьменніка, які доўгі час жыў і вучыўся ў Мінску. Літаратурны лёс Юр’енена склаўся куды больш паспяхова, чым у шмат каго з ягоных аднагодкаў: яму не рабілі відавочных перашкодаў, рэгулярна выдавалі, выпускалі за мяжу. У 1977 годзе Юр’енен паехаў у Парыж і неўзабаве адмовіўся вяртацца ў СССР, з нагоды чаго даў колькі інтэрв’ю.
КОМИТЕТ ГОСУДАРСТВЕННОЙ БЕЗОПАСНОСТИ
При Совете Министров СССР
16 июля 1978 г.
«О поведении за рубежом писателя Юрьенена»
В настоящее время за рубежом в антисоветской пропаганде активно используется имя московского писателя Юрьенена, который выехал во Францию с семьей осенью 1977 года по приглашению родственником жены и в феврале с. г. обратился к французским властям с просьбой предоставить ему политическое убежище.
(…)
С момента объявления о своем решении не возвращаться в СССР Юрьенен выступает на страницах реакционной и антисоветской эмигрантской прессы (…) с резкими клевитническими заявлениями в отношении Госкомиздата СССР (…)
В высказываниях Юрьенена содержатся измышления о «системе тотального подавления души» в СССР «средствами бюрократии, цензуры, антисемитизма», о том, что «все талантливые писатели преследуются и могут защищать свою личность только в подполье» и т. п.
В СССР издано ряд произведений Юрьенена (…) Им заключены договоры на публикацию произведений с журналом «Дружба народов», издательством «Советский писатель». Свои обязательства перед советскими издателями, как он демагогически заявил, он намерен выполнять (…) продолжая литаратурную деятельность за рубежом.
Председатель Комитета Госбезопасности
Андропов Ю. В.
Маладому савецкаму пісьменніку Сяргею Юр’енену яшчэ пашэнціла: апынуўшыся па той бок “жалезнай заслоны”, ён пісаў, выдаваўся і ўвогуле жыў поўнавартасным літаратурным жыццём. Чаго нельга сказаць пра шмат каго з ягоных аднагодкаў, якія засталіся ў СССР. Частка спілася, частка заўчасна памерла, а некаторыя, плюнуўшы на прынцыпы, сталі пісаць пагонныя кіламетры тэкстаў “пра Радзіму і партыю”.
Ужо пазней, напрыканцы васьмідзесятых, асмялелыя маладыя літаратары пачалі самаарганізоўвацца ў літаратурныя суполкі кшталту “Тутэйшых”, і суполкі гэтыя ад моманту стварэння знаходзіліся пад шчыльным кантролем Дзяржбяспекі, найперш – праз агентуру. Пра гэтую, цалкам невядомую старонку беларускай літаратуры я распавяду адным з наступных разоў.
* * *
А ў наступнай перадачы я раскажу, як чэкісты шукалі скрадзеныя нацыстамі культурныя каштоўнасці.
Уладзіслаў Ахроменка, Беларускае Радыё Рацыя, архіў Службы Бяспекі Украіны