Кастусь Тарасаў: Дзяды было словам, якое аб’ядноўвала ўсе ахвяры народа

Успаміны пра Дзяды, якія адбыліся 1-га лістапала 1987 года пакінуў  пісьменнік Кастусь Тарасаў: „У 1987 годзе мяне папрасіла дзяўчына, каб я выступіў на мітынгу, які праводзяць „Тутэйшыя” і „Талака” у скверы Янкі Купалы. Да гэтага ніякіх яўных мітынгаў у Менску, якія праводзіліся некамсамальскімі моладзевымі аб’яднаннямі не было. Колькі збярэцца людзей мітынгаваць, дзяўчына, якая патэлефанавала мне, не ведала, можа быць, 100 чалавек.

Кастусь Тарасаў 80-ыя гады. 

Мітынг быў прызначаны на 1 лістапада, на вядомыя, але ніколі не адзначаемыя Дзяды. Выступалі са мной Пётр Садоўскі і Анатоль Сыс. Садоўскага я паважаў за філасофскае мышленне, добрую моўную адукаванасць, знаўцу фальклорных песень. Сыс падабаўся мне як выбітны майстар верша. І абодвух я шанаваў за ўвагу да беларуской культуры.

Мы прыйшлі да помніка Купалу а 12 гадзіне. На мітынг сабралося чалавек трыста, усе былі ўсхваляваныя, таму што ніхто не ведаў, ці будзе там міліцыя або група людзей у цівільном, якія з жорсткасцю разагналі 15-летніх дзяўчат за спеў народных песень на „Гуканне вясны” летась.

Перад помнікам стаяў памост, пастаўлены яшчэ ўлетку на свята паэзіі. Многіх я ведаў па сваёй журналісткай дзейнасці, але палова была мне незнаёмая. Далёка ад усіх высіўся першы сакратар Менскага гаркама КПСС.

Мітынг пачаўся чытаннем вершаў Янкі Купалы, потым прапанавалі гаварыць мне. Дзяды было тым словам, якое аб’ядноўвала ўсе ахвяры народа. Я сказаў пра рэпрэсіяі супраць беларусаў за ўсю яго шматвяковую гісторыю. Гаварыць трэба было гучна, узмацняльніка гуку ў нас не было. За некалькі хвілін я пералічыў усе ахвяры, якія ведаў: ад Люблінскай уніі, Патопу, трох расійскіх падзелаў ды савецкіх рэпрэсій 30-40 гадоў.

Пасля выступаў Сыс, лідар „Тутэйшых”, яму было 27 гадоў. Ён прачытаў свой верш „Маналог „Тутэйшага” і ў мёртвай цішыні стаў зачытваць спіс расстраляных сталінскімі карнікамі беларускіх пісьменнікаў і паэтаў.

Надыйшла чарга Пятра Садоўскага. Ён вылучыў для свайго выступу вельмі балючую тэму — параўнаў колькасць забітых у вайну немцаў і колькасць забітых у вайну савецкіх людзей. Гэтая розніца ў 10 мільёнаў чалавек усіх уразіла, з гэтых невядомых 10 мільёнаў, мабыць, расстралялі нашы энкадэвісты.

1 лістапада 1987 года, паэт Анатоль Сыс зачытвае імёны, рэпрасаваных дзеячаў культуры. Аўтар фотаздымка Алесь Суша. 

Напрыканцы маладая Кася Камоцкая пад гітару выканала тры песні, чым выклікала авацыі ва ўсіх, акрамя прадстаўнікоў партыйных органаў.

На гэтым афіцыйная частка мітынгу завяршылася, але каб не засталося „шкоднага меркавання”, пачалася дыскусія, у якой з прамовамі звярнулася да мітынга Анатоль Майсеня, Мікалай Сташкевіч, Васіль Зуенок, і пасля ўсё астатнія, не жадаючыя змірыцца з імі за тэндэнцыйныя погляды.

І нікога не забралі, наогул міліцыі не было, і ўсё спакойна разыйшліся па дамах. Можа быць, гэты мітынг затух у памяці, але газета „Савецкая Беларусь” праз тыдзень надрукавала ў двух нумарах артыкул Анатоля Майсені, у якім ён абрынуўся на тых, хто назваў мільённыя рэпрэсіі „генацыдам беларускага народа”. Гэтага было мала, ён не назваў нашы імёны, і праз два месяца, 29 снежня, газета апублікавала вялікі крытычны артыкул В.Папеляева, прысвечаны П.Садоўскаму, А.Сысу і мне,

„Савецкая Беларусь” выходзіла 200-тысячным тыражом, і ў адзін дзень да Новага года падрабязная публікацыя аб мітынгу ў Мінску „Талакі”і „Тутэйшых”, аб нашых выступах стала вядомая краіне. Аўтар артыкула быў не вельмі карэктным і знарок змяшаў імёны Цвікевіча, Ластоўскага, Лёсіка, расстраляных да вайны органамі НКУС, з імёнамі вайскоўцаў злачынцаў. Было сумнеўна, каб чытачы “Советской Белоруссии” не паверылі ў гэта змрочнае газетнае слова. Мы напісалі ліст за нашымі трыма прозвішчамі, і загадчык аддзелам прапаганды і агітацыі „Савецкай Беларусі” дапамог нам надрукаваць яго ў той жа газеце ў студзені 1988 года. Пасля нашага ўсе гутаркі аб першым мітынгу „Дзяды” спыніліся. А ў кастрычніку 1988 году адбыліся — другія Дзяды, якія сталі вядомыя на ўвесь СССР, бо супраць мірных дэманстрантаў улады ўжылі жорсткую сілу”.

Гэтыя ўспаміны Кастусь Тарасаў напісаў за два гады перад смерцю, ужо пасля інсульту.

Беларускае Радыё Рацыя