Томаш Данялецкі: Шмат беларусаў ангажавалася ў “Салідарнасць”
13 снежня ў Польшчы адзначаецца гадавіна ўвядзення ваеннага становішча. У студыі Беларускага Радыё Рацыя пабываў Томаш Данялецкі з Інстытута нацыянальнай памяці.
РР: Ад часу ўвядзення ваеннага стану мінула 33 гады, засталося шмат не вырашаных пытанняў. Ці трэба судзіць тых, хто ўводзіў ваеннае становішча, што наконт гэтага думаюць супрацоўнікі ІПН?
Томаш Данялецкі: На пачатку 90-х Сеймавая спецыяльная камісія, якой кіраваў Ян Ракіта, вывучала выпадкі больш ста ахвяраў, забойстваў пры нявысветленых абставінах часоў ваеннага становішча. Падаецца відавочным, што калі ёсць ахвяры, то ёсць і выканаўцы, здзейснена злачынства, таму няма нагоды, каб не расследаваць гэтае злачынства і не судзіць гэтых выканаўцаў. Да гэтага часу ніводны з гэтых выканаўцаў не быў пакараны, цяжка вытлумачыць, я не магу гэтага вытлумачыць. Падаецца, што ўсе дасягнутыя паразуменні не прадугледжвалі адмаўлення ад пакарання тых, хто здзейсніў злачынства. Нават гледзячы з такой перспектывы няма ніякага апраўдання для такой сітуацыі.
РР: Беласточчына таксама на жаль упісваецца ў мапу злачынстваў, калі можна так сказаць, ксёндз Ежы Папялушка, смерць ксяндза Сухавольца, а таксама нявысветленая смерць праваслаўнага бацюшкі Паплаўскага.
Томаш Данялецкі: Так, гэта здарэнні акалічнасці якіх нявысветленыя. Адзінае пра што сёння хацеў бы сказаць, гэта пра тое, што некалькі месяцаў таму пракуроры Беластоцкага аддзела Інстытута народнай памяці напісалі абвінаваўчы акт адносна ваяводскага каменданта міліцыі з таго часу Сілвестра Р. Ужо ў бліжэйшым часе, у студзені адбудзецца першы суд. Гэты абвінаваўчы акт датычыць увядзення ваеннага становішча на нашай тэрыторыі. Ёсць спадзяванне, што чалавек, які ўводзіў гэты стан парушаючы закон, будзе пакараны.
РР: Колькі такіх спраў вядзе Беластоцкі аддзел ІПН? Колькі з іх можа паспяхова завяршыцца?
Томаш Данялецкі: Гэта тая ж самая сітуацыя, як і ў выпадку з генералам Кішчакам. Гэтыя людзі звычайна спасылаюцца на дрэнны стан здароўя, які насамрэч з часам робіцца горшым. Пакаранне іх робіцца немагчымым, а давядзенне да суда гэтых спраў таксама было вельмі цяжкім па прычыне таго, што большасць дакументаў, якія маглі б нейкім чынам дапамагчы, бо нельга лічыць на прызнанне сваёй віны з боку гэтых асобаў, з такім мы не сустракаліся. Большасць дакументаў было знішчана, напрыклад, дакументы датычныя беластоцкай “Салідарнасці”, якія налічвалі некалькі дзясяткаў тамоў, цяпер складаюць чатыры старонкі, чатыры аркушы, усё астатняе было знішчана.
РР: Яны былі знішчаны падчас вядомага перыяду палення дакументаў?
Томаш Данялецкі: Гэта было ў перыяд 1989-90 гг., таму цяпер пошук доказаў насамрэч цяжкім, а ахвяры былі.
РР: Як на фоне ўсёй Польшчы ўвядзенне ваеннага стану выглядала на Беласточчыне? Ці меў нацыянальны аспект нейкае адлюстраванне ў дакументах, у прэсе, у прапагандзе?
Томаш Данялецкі: Канешне існаваў нацыянальны падзел, які не з’яўляўся сам па сабе, а быў правакаваны пэўным чынам. Прывяду такі прыклад, у першым бюлетэні Ваяводскага камітэта ПАРП (Польская аб’яднаная рабочая партыя), які з’явіўся пасля ўвядзення ваеннага становішча, з’явіўся тэкст, фрагмент тэксту Аляксандра Амельяновіча пра “Бурага”. Гэты тэкст завяршаўся словамі: “Ці так будзе зноў?”. Гэта была відавочная прыгадка гэтай драматычнай гісторыі для таго, каб настроіць беларусаў супраць “Салідарнасці”, бо як раз гэтага ўлада найбольш баялася, што палякі і беларусы будуць дзейнічаць супраць яе разам, і рабіла ўсё, каб падзяліць гэтых людзей.
РР: Калі ёсць натуральны падзел, то гэта яшчэ прасцей?
Томаш Данялецкі: Гэта выкарыстоўвалася, але варта памятаць, што час “Салідарнасці” быў часам, калі шмат маладых беларусаў ангажавалася ў “Салідарнасць”, яны таксама сядзелі ў турмах. Прыгадаю хаця б Раісу Сакалоўску з Сямятыч, Алега Латышонка, якія актыўна дзейнічалі ў “Салідарнасці” і расплачваліся за гэта – сядзелі ў турме.
РР: Ці праўда тое, што падчас ваеннага стану дзверы праваслаўных пазначалі крыжамі?
Томаш Данялецкі: Трэба падумаць у чыіх інтарэсах гэта было, хто найбольш гэта выкарыстаў. Гэта выкарысталі тыя, хто быў зацікаўлены ва ўзаемным недаверы. Думаю, што гэта была правакацыйная акцыя, але таксама хацеў бы падкрэсліць, што камуністычныя ўлады ад пачатку ўвядзення ваеннага стану моцна падтрымліваліся царквой – праваслаўнай іерархіяй. Я разумею, што гэта не было падтрымкай камунізму ці сістэмы, а падтрымкай улады. “Салідарнасць” лічыла, што царква будзе падтрымліваць яе, былі ўзаемныя візіты рэгіянальнага кіраўніцтва “Салідарнасці” ў праваслаўных іерархаў. На жаль гэта не была такая супольная дзейнасць, але яе адсутнасць у тыя часы паміж палякамі і беларусамі не была натуральнай. Скажу, што ў беластоцкім НСП (Незалежны самакіравальны прафсаюз) не было нацыянальных пытанняў, там ніхто не глядзеў, хто якога веравызнання ці паходжання, там людзі дзейнічалі.
РР: Можна сказаць, што гэта пытанне пакалення, а таксама адукацыі?
Томаш Данялецкі: Таксама, хаця варта падкрэсліць, што на прадпрыемствах, там дзе былі камісіі “Салідарнасці”, было шмат праваслаўных і беларусаў. Спрабавалі нешта рабіць разам і змяняць гэтую рэчаіснасць. Варта адзначыць, што ў нашым рэгіёне не было вялікіх страйкаў, людзі былі рэалістамі – гэта не прывяло да ахвяраў. 1988-89 гг., гэта ўсё вяртаецца, “Салідарнасць” вяртаецца, таксама як паўсюдна. Гэта не той рэгіён, дзе ўсё было без зменаў, імкненні да свабоды таксама былі моцнымі, яны давялі, як паўсюдна, да нармалізацыі.
Цалкам гутарка ў далучаным гукавым файле.
Мікола Ваўранюк, Беларускае Радыё Рацыя
