Пра сваю сям’ю прыгадвае родная сястра Алега Лойкі
1 траўня – дзень нараджэння доктара філагічных навук, прафесара, члена-карэспандэнта Нацыянальнай Акадэміі Навук, лаўрэата Дзяржаўнай прэміі Беларусі імя Якуба Коласа, былога дэкана філалагічнага факультэта Белдзяржуніверсітэта Алега Лойкі (1931-2008). Сёлета яму споўнілася б 89. Апошнія гады свайго жыцця Алег Лойка пражыў у родным Слоніме. Тут ён і пахаваны разам з жонкай на мясцовых гарадскіх могілках.
Алег Лойка з сястрой Людмілай, Слонім, 1951 год.
У Слоніме на Зялёнай вуліцы яшчэ жыве родная сястра Алега Лойкі – Людміла Клімовіч-Лойка. Напярэдадні дня нараджэння яе славутага брата, наш карэспандэнт задаў ёй некалькі пытанняў, дзе яна распавядала пра даваенны Слонім і лёс сваёй сям’і, прыгадваючы і малога брата.
– Людміла Антонаўна, Вы ўсё жыццё пражылі ў родным Слоніме. Што найчасцей прыгадваецца сёння, калі крочыце па яго вуліцах і завулках?
– Мне кожны раз, калі іду ў горад па якой-небудзь справе, прыходзіцца праходзіць каля дома, дзе я нарадзілася. І таму заўсёды адразу ўсплываюць некаторыя малюнкі. Вуліца Падгорная, №31 (цяпер Сінічкіна) у Слоніме. Вокны і дзверы нашай кватэры выходзілі на вуліцу, цяпер дзвярэй няма, замест іх акно. Канешне, няма і ганка, па якім мне вельмі цяжка было ўзбірацца, таму часта здараліся непрадбачаныя гісторыі, з-за якіх часта плакала тады і смяялася потым. Калі плакала на ганку, то дома больш смяялася, бо там мяне чакалі пяшчотныя рукі мамы, таты, цёткі Марусі і спачуванні старэйшага брата Лёліка (так мы называлі Алега). Вось гэта была мая сям’я. Пайменна чула, як тата клікаў маму Маруся, а мама тату — Антон. Каб не зблытаць дзвюх Марусь, маму і цётку Марусю (сваю сястру), ён называў яе Крывіцкая (адтуль яны былі родам). А на вуліцы я чула, як тату называлі пане Лойка.
– Ваш тата Антон Цімафеевіч Лойка быў вядомым на ўвесь Слонім і ваколіцы доктарам. Так?
– Так. Тату слонімцы паважалі, адсюль і да нас, яго сям’і, адносіліся з павагай. Пакуль мы жылі там (да вайны), гэта былі шчаслівыя гады. Больш часу я праводзіла дома, бо на дварэ мне не было з кім гуляць, дзве дзяўчынкі-суседкі (сям’я Бабінскіх) былі малыя, а астатнія ўсе хлапчукі. Наша сям’я толькі адна была праваслаўная, а суседзі былі ўсе яўрэі.
А вось дома я была пад наглядам Алега (Лёліка). А ён быў выдумшчык на ўсялякія гісторыі-забавы. Ён стварыў дамашні тэатр. Дзверы з пакоя ў спальню былі занавешаны вышыванымі шторамі. Гэта былі так званыя “кулісы”, з-за якіх мы выходзілі на “сцэну”, і пачынаўся спектакль — інсцэніроўка вершаў. Галоўную ролю іграў Лёлік, а я выконвала, што ён загадае. Бацькі былі ў захапленні ад такіх выступленняў, а ў мяне з дзяцінства прывіта любоў да сцэны. Нездарма, калі ў СШ №1 г. Слоніма быў створаны драматычны гурток, я была адной з першых яго ўдзельніц, а пасля выступала ў Слонімскім народным тэатры.
Не заўсёды выдумкі брата Алега добра заканчваліся. Аднойчы ён вырашыў напалохаць цётку Марусю, і, канечне, памагаць павінна была я. Мне на галаву надзеў “страшную”, як казаў, хустку, завязаў вочы і, штурхаючы ў спіну, павёў на кухню. Я, як сляпая, ішла, высока падымаючы ногі. А цётка Маруся якраз перастаўляла каструлі на пліце і адну з іх (з супам) паставіла на падлогу. А я тут і ўступіла ў гэтую каструлю. Адразу крык, плач, абвараная нага. Я плакала ад болю, а ён плакаў па другой прычыне: “Што будзем есці?!” Вось так. І гэта не адзін выпадак. Алега цікавіла ўсё, але паглядзець першым ён баяўся, таму гэтую місію стараўся перакласці на мяне, паслухмяную. І ўсё так і працягвалася.
– Дзе Ваша сям’я праводзіла лета і зіму? Вы заўсёды былі ў Слоніме?
– Лета мы праводзілі ў Загалічах на Пружаншчыне. Там была зямля дзеда Івана (бацькі маёй мамы), і па просьбе мамы тата пабудаваў там дом, завялі гаспадарку (мама вельмі любіла працаваць на гаспадарцы). А нам там было раздолле. Зімой — у Слоніме, а астатні час — у Загалічах. Нас ніхто не прымушаў працаваць, а гуляць было дзе і з кім. Там жылі таксама стрыечная наша сястра Стэня і браты Генюсь і Віля. І нас вабіла свабода. Мы то ў хляве на вышках, то ў лесе, то на рэчцы Ружанцы, то на балоце “абуваемся ў боты” — (да каленяў мясілі гразь). І тут выдумшчык Алег заўсёды ўмеў арганізаваць любую забаву. На нядзелю прыязджаў тата. Ён жыў у Слоніме, працаваў у бальніцы з доктарам Маліноўскім. А ў Загалічы прыязджаў, каб пабыць з намі, рабіў фотаздымкі, якія цяпер дапамагаюць і не даюць забыць тыя шчаслівыя гады. Вось рэчка, на беразе купіна, на якую пад ціскам братавых рук я села, але як мне гэта далося, відаць па выразе майго твару. Так і чую цяпер: “Сядзь і маўчы!”
– Але час тады быў трывожны і перадваенны. Так?
– У 1938 годзе бацькі прадалі ўсю гаспадарку і дом. Для нас Загалічаў не стала. Мы з братам сумавалі па іх. Але ішоў час, і вось прыйшоў дзень, калі я ўбачыла першы раз, як плача мама. Сапраўды, трывожны быў час. Тату забралі на фронт. І вось ужо больш за тыдзень, як Саветы (а іх тады так большасцю называлі) былі ў Слоніме, а таты не было дома. Суседзі, якіх таксама забралі, вярнуліся, а таты няма. І вось аднаго дня чуем крыкі: “Пан Лойка ідзе!” Гэта была вялікая радасць не толькі нам. У хату набілася столькі людзей, што, як кажуць, дыхнуць не было чым. Усе радаваліся і віншавалі тату. А тыя слёзы, што два тыдні душылі маці, не прайшлі дарма. У мамы быў прыгожы голас, яе ў Альбярціне (цяпер мікрараён Слоніма), дзе яна жыла да замужжа, сябры і сяброўкі называлі “альбярцінскі салавей”. А калі яна потым з радасцю пайшла ў хор, што быў арганізаваны пры Народным доме ў Слоніме, то выявілася, што голасу няма: яго “забралі тыя слёзы”.
– А потым Вы пайшлі вучыцца…
– Бесклапотнае дзяцінства скончылася. 1 верасня 1939 года я пайшла ў першы клас польскай школы, а пасля 17 верасня стала не першакласніцай — перавялі нас у падрыхтоўчы клас ужо савецкай школы. У школе было цікава. Вучоба мне давалася лёгка, асабліва я любіла ўрокі чыстапісання. Гэтыя ўрокі я ўспамінала, калі сама стала настаўніцай, і асабліва тады, калі пісала на дошцы падчас урокаў. І часта шкадавала, чаму цяпер няма ў школе гэтых урокаў, лягчэй было б разбірацца з “каракулямі”, правяраючы сшыткі.
Другі клас я скончыла “на выдатна” і, як кажуць, задрала нос, бо сваё фота ўбачыла на стэндзе ў ДКА (Дом Чырвонай Арміі) пад загалоўкам “Отличники школ”. Там было фота і брата Лёліка. Толькі падпісана яно было так: Алег Лойка.
Калі Загалічаў не стала, то адкрыўся для нас усіх другі свет — вёска Крывічы на Зэльвеншчыне, дзе жыў дзед Цімох. І зноў лета і вёска. Там мы былі, калі пачалася вайна.
У нядзелю дзед запрог каня Маскаліка, мы ўселіся на возе, а дзед кажа: “Пачакайце, схаджу на сяло”. І пайшоў, а мы з нецярпеннем чакаем, бо хутчэй хацелася ў дарогу. Вось і дзед. Але нешта надта змяніўся з твару, і мы пачулі: “Нікуды не едзем. Вайна”. І тыя два тыдні, што мы былі ў Крывічах і нічога не ведалі, што ў Слоніме адбывалася з бацькамі, былі неверагодна сумнымі і доўгімі. Мы плакалі, бо не ведалі, што там дома. Праз два тыдні дзед ізноў запрог Маскаліка і павёз нас у Слонім. І вось гэтая дарога засталася ў памяці на ўсё жыццё.
Я не адзін раз расказвала пра гэта вучням. Да Дзярэчына ехалі спакойна, знаёмая дарога, а ад Дзярэчына да Слоніма дзед Цімох ішоў, трымаючы Маскаліка за вупраж, бо той баяўся машын. А разбітымі машынамі была ўслана ўся дарога, а паабапал ляжалі коні са ўздутымі жыватамі і невялікія ўзгоркі свежай зямлі. Тады я не разумела, што гэта, толькі страшна было глядзець на коней. Значна пазней зразумела, што гэта былі “магілы” загінуўшых салдат. Гэтая дарога жыва ўстае перад вачыма да сённяшніх дзён. І асэнсоўваецца інакш, зусім не так, як напісана пра першыя дні вайны і баі каля Слоніма ў “Кнізе памяці”.
І яшчэ адзін яркі ўспамін. Цётка Маруся працавала ў дзіцячым доме, што адкрылі на Шасейнай вуліцы ў Слоніме. Пераважна там былі дзеці, што сталі сіротамі ў першыя дні вайны (дзеці ваеннаслужачых). Пазней арганізавалі акцыю хрышчэння гэтых дзяцей. І вось адна дзяўчынка (яна была старэйшая за нас) папрасілася сама, каб мая мама стала яе хроснай. Так у нашай сям’і, як кажуць, прыбыло. Звалі яе Рыта Бокава. Мы падружыліся, было добра, весела. І вось адзін дзень Рыта не прыйшла. А цётка Маруся расказала, як у дзетдом прыйшлі немцы і нейкімі прыладамі абглядалі ўсіх дзяцей. Адабралі самых лепшых, хто добра вучыўся, і асобна дзяцей-юдэ і звезлі з дзетдома. Канешне, групу дзяцей-юдэ адправілі ў гета, а астатніх павезлі невядома куды. У той лік трапіла і Рыта Бокава. Які іх далейшы лёс, мы так і не даведаліся.
Падчас акупацыі мы з братам хадзілі ў школу, якая знаходзілася на Студэнцкай вуліцы. Зноў новыя ўражанні, новыя сяброўкі, а бліжэй за ўсіх мне была Люба Філітовіч, якая жыла таксама на Зялёнай вуліцы.
На нашай вуліцы, нягледзячы на тое, што ў горадзе немцы, мы ўсё ж умудраліся весела праводзіць час. Бацькі стараліся з усіх сіл адгарадзіць нас, дзяцей, ад таго, што тварылася навокал. Пяшчота, ласка, любоў, клопаты — гэта мы адчувалі. Чулі, як бацькі ціха, трывожна пра нешта гаварылі, чулі пра партызан, пра гета, бачылі дым і крыкі-енкі чулі з гета, бачылі кожны вечар зарніцы ад пажараў вакол Слоніма. Але ўсё гэта не давала нам забыць, што мы ўсё-такі яшчэ дзеці, і, як кажуць, узрост браў сваё.
Насупраць нашае хаты збіралася ўся наша Зялёная вуліца, я маю на ўвазе дзяцей-падлеткаў. Нас не бянтэжыла тое, што гаспадаром надворка, дзе мы збіраліся, быў паліцай. Мы, наадварот, удзячны былі яму, што ён змайстраваў гойданку і карусель, на якіх мы праводзілі ўвесь свабодны час. Тут мы нават наладжвалі спаборніцтвы, хто даўжэй утрымаецца на каруселі або на гойданцы больш праспявае песень. “Вецер вее, сонца грэе, жыта палавее…” — неслася па ўсёй Зялёнай. А на надворках Філітовічаў, Густыраў, Рацькавых гулялі ў “хованэго” (так мы называлі схованкі) і “выбіванэго” (двое павінны былі мячом выбіваць з гурту). Мы чулі пра партызан, і пра гета. Нас класам вадзілі на рынак паказваць, што там стаіць вісільня з павешаным партызанам, бачылі дым і чулі енк, крыкі, калі немцы палілі гета, бачылі ноччу зарніцы ад пажараў вакол Слоніма.
І хоць час быў трывожны, мы, дзеці, умелі і весяліліся, як маглі. І, канешне, для нас было шокам, калі прыйшоў той страшны час на нашу вуліцу. Калі мы гуртам бегалі на надворак Філітовічаў, а там нам сказалі, што ноччу іх сям’ю арыштавалі за сувязь з партызанамі.
Канец чэрвеня 1944 года. Часцей чулі, што набліжаецца фронт, немцы адступаюць. Трывожна. І дзед Цімох зноў прыехаў. Маскаліка і воз паставілі за хату, каб суседзі не бачылі. З дому мама нікуды нас не пускае. І вось у нядзелю дзед Цімох прыйшоў на рынак, але хутка вяртаецца і гаворыць: “У горадзе паніка, немцы адступаюць”. Хуценька запрог Маскаліка, мама кідае на воз падрыхтаваныя неабходныя рэчы, кароўку Вішню прывязваюць да воза. Усё, можна ехаць. Толькі не па Зэльвенскай дарозе (яна запруджана немцамі), а кірунак ізноў на Дзярэчын. Ціха, спакойна выехалі са Слоніма, даехалі да Галынкі, а далей дзед кіруе ў аб’езд дарогі, каб не сустрэцца з паліцаямі ў Галынцы, больш лесам, полем, аж да Крывіч. А калі пад’язджалі да Крывіч, раптам бачым: бяжыць дзяўчынка і крычыць: “Немцы! Немцы!” І мы па загуменні заехалі ў гумно да суседа і не высоўвалі носа, бо спалохаліся, не ведалі, як немцы аднясуцца да нас. Адразу ж відаць, што мы з горада. У той час горадскога ад вяскоўца лёгка было адрозніць. Але ўсё прайшло ціха. Цераз дзень немцы пакінулі вёску, прадоўжылі свой шлях на Зэльву.
Але і тут не абышлося без фокусаў брата Алега. У хаце дзеда размясціліся нямецкія афіцэры. І Алег умудрыўся ўцячы з-пад нагляду мамы, зайсці ў дзедаву хату і там “пагаварыць”, паказаць, што ён добра вучыў у школе нямецкую мову. І той “вялікі запас” нямецкіх слоў, быў ацэнены жартам, мармеладам і шакаладкай, якія мы з ахвотай разам з’елі. З палёгкай ўздыхнулі ўсе, што бяда прайшла. І Крывічы, і суседняя вёска засталіся жыць…
– Пасля вайны Вы зноў вярнуліся ў Слонім?..
– Прайшоў фронт і мы вярнуліся дамоў. І як даведаліся потым: мы ў патрэбны час пакінулі горад.
Чаму? А проста, ужо ў панядзелак паніка сціхла, немцы яшчэ ў горадзе. І ў аўторак яшчэ прайшлі арышты, прыходзілі і за нашай сям’ёй. І ўсіх арыштаваных прытуліла Пятралявіцкая гара каля Слоніма. Там людзей расстрэльвалі. Так, дзякуючы дзеду Цімоху, бяда абмінула нашу сям’ю.
І зноў Зялёная вуліца, усё такая ж, толькі мы ўжо не тыя. Падраслі, пасталелі за такі кароткі срок, асабліва перажывалі, што няма ні Валіка, ні Любы Філітовічаў. І хоць збіраліся як раней, але ўжо не цягнула ні на гойданку, ні на карусель, ні на іншыя забавы. І Зялёная вуліца ў Слоніме больш не чула нашых песень. Апошнія падзеі проста заставілі нас стаць дарослымі. І хоць радасна на сэрцы, калі ўспаміналі шчаслівыя старонкі свайго дзяцінства, але адначасова і шчыміць сэрца, што ўспомніць пра тыя гады ўжо амаль няма з кім. Але жыццё працягваецца…
Маленькі Алег з мамай, тры месяцы, жнівень 1931 г.
Сям’я Антона Лойкі, Слонім, 1934 г. На пярэднім плане ў цэнтры Алег Лойка.
Школьніку Алегу Лойку 11 гадоў, Слонім, 1941 г.
Цімох (дзед), бацька, Алег, маці Алега, сястра Людміла і баба Ксенія, Слонім, 1943 г.
Алег Лойка, 1953 г.
Алег Лойка з бацькам.
Сяргей Чыгрын, Беларускае Радыё Рацыя
Фотаздымкі з архіва аўтара
Глядзіце таксама
