“Няхай са святымі адпачывае, а нас доўга чакае…”
Сустракаем Дзяды. Вось ужо прабегла чвэрць стагоддзя, як у Беларусі 2-е лістапада перастала быць выходным днём і царква ўсё больш прасоўвае іншыя памінальныя дні продкаў, але дзе нідзе па краіне традыцыя захоўваецца. Дзесьці мацней памяць, што сёння трэба ўзгадаць памерлых сваякоў, наведаць могілкі, падрыхтаваць памінальны стол, а дзесьці гэта ўжо засталося ў мінулым.
Чалавеку ўласціва час ад часу разважаць пра смерць, кожны хоць аднойчы па меры сваіх ведаў і ўяўленняў разводзіў філасофію па пытанню сыходу з зямнога жыцця. У такія дні думкі прыходзяць неяк самавольна.
Са зменай эпохі ці то з новымі пакаленнямі, але погляд на смерць, як і пахавальны рытуал церпіць змены. Зараз з-за каронавіруснай інфекцыі пахаваныя традыцыі ўвогуле сціснуліся: морг, катафалк, самыя блізкія ў трауры і на могілкі. У асноўным неяк так ды і труна – ці закрытая ці абцягнутая поліэтыленам. Такія нашыя сённяшнія рэалі, але хто ведае, як будзе пасля пандэміі, мо яе ўплыў істотна зменіць сам развітальны працэс.
З нагоды Дзядоў прыгадаліся традыцыі праводжання нябожчыка ў апошні шлях на Пінскім Палессі ў другой палове ХІХ стагоддзя. Амаль праз 150 гадоў сучаснікі напэўна назавуць усё пералічанае прымітыўнымі забабонамі, але ж так было, так жылі продкі, прынамсі аўтара гэтага артыкула. Захавалася інфармацыя дзякуючы нататкам святара, збіральніка фальклора Дзмітрыя Булгакоўскага. Неаднаразова нашае радыё распавядала пра ягоны ўнёсак у захаванне побыта палешукоў ХІХ стагоддзя, як напрыклад: “Тобі, пане, шчедрэць, а нам ковбасы конэць…”. Цяпер разгледзім іншыя запісы.
У мінулым пінчукі верылі, што пасля выхаду з цела, душа застаецца ў доме шэсць тыдняў – да таго часу, пакуль не памрэ хто-небудзь у вёсцы і толькі пасля гэтага ідзе на вечны спачын.
Для абмывання трупа заўсёды запрашалі цотную колькасць старых жанчын, бо лічылі, што ў адваротным выпадку нябожчык зробіцца русалкай.
Пры капанні магілы бралі з яе зямлю і пасыпалі лаву, на якую клалі нябожчыка. Пасля таго, як выносілі цела з дому, адна з жанчын пасыпала жытам па лаве і па ўсёй хаце.
Калі адносілі памерлага на могілкі, то ў хаце павінен быў абавязкова хтосьці застацца, інакш у хуткім часе памрэ іншы прадстаўнік сям’і.
Старыя палешукі былі ўпэўныя ў тым, што калі вязуць мерцвяка на могілкі, нельга стаяць і глядзець у акно, бо будзе смярдзець з рота альбо забаляць вочы.
Хваляваліся, каб не азірнўся святар, які праводзіць у апошні шлях нябожчыка, інакш неўзабаве яшчэ хтосьці памрэ ў сям’і. Прыкметай на няшчасце было апярэджванне працэсіі. На могілкі труну заўсёды вязлі закрытай, верылі, калі паглядзіць мерцвяк, то памрэ ўвесь свет.
У магілу клалі яйка, чыстую бялізну, тытунь і трубку, калі нябожчык курыў, а табакерку, калі ён нюхаў, таксама святую ваду ў бутэльцы, а ў некаторых выпадках грошы і гарэлку. Пры апусканні труны ў магілу, родныя кідалі туды замок, каб больш не паміралі ў сям’і.
У момант пахавання бліжэйшыя сваякі прыносілі на могілкі пабітыя гаршкі, каб не сумаваць па памерлым. З-за гэтага ж старэйшыя з сям’і бралі за пазуху зямлю, калі ў магілу апускалі труну.
Вярнуўшыся з могілак мылі рукі для таго, каб у нябожчыка была чыстая душа, як іх рукі… Усе, хто былі на пахаванні, садзіліся за стол і паміналі хлебам або мёдам. Выпівалі па тры кубкі гарэлкі. Абавязкова прыгаворвалі: „Вечная яму памяць, дай Божа яму неба, а нам здароўе; няхай са святымі адпачывае, а нас доўга чакае. Дай жа Божа яму на тым свеце царства нябеснае, а нам на гэтым свеце, каб Бог працягнуў лета з дзеткамі і з жывёламі”. У першую ноч пасля пахавання ставілі на стол у талерцы ваду і побач клалі булку хлеба, верылі, што душа памерлага прыйдзе ў госці ды будзе есьці і піць.
Канечне, нейкія адгалоскі захаваліся да нашых дзён, але большасць усяго засталося ў тых далёкіх гадах. Шмат чаго падаецца глупствам, але адказы на нейкія пытанні магчыма знайсці, продкі ведалі штосьці, мелі куды большую сувязь з прыродай, з’явамі, якія не паддаюцца навуковым тлумачэнням.
Пятро Савіч, Беларускае Радыё Рацыя
