Яўген Вапа: Трэба не дапусціць, каб паўтарыўся ранейшы гістарычны сцэнар (абноўлена)
З нагоды Дня Волі журналістка нашага радыё Яна Запольская паразмаўляла са старшынём управы Беларускага Радыё Рацыя, старшынём Беларускага саюза ў Рэчы Паспалітай Яўгенам Вапам.
РР: Беларусы Падляшша маюць шматгадовую традыцыю святкавання Дня Волі. Напэўна, з гадоў маладосці памятаеце пра гэтае свята. Але сённяшні дзень, калі мы адзначаем 104-ыя ўгодкі абвяшчэння Беларускай Народнай Рэспублікі, ён стаў іншым – і для вас асабіста, і для беларусаў у нашым рэгіёне.
Яўген Вапа: Дзень, які вельмі ўрачыста святкуюць беларусы ва ўсім свеце, Акт 25 сакавіка, ён даў нам самую галоўную духоўную сілу і запавет. Трэба быць, жыць і змагацца за незалежную, дэмакратычную Беларусь. І гэта айцы-стваральнікі БНР дасканала разумелі, калі рашыліся ў такім маладым узросце на такія гістарычныя выклікі. І тое, што свае жыцці складалі на алтары гісторыі, часта аддаючы сваё жыццё. Тады мы знаходзіліся ў ваеннай сітуацыі 1918 года. Год 2022-гі ў нечым гэта нагадвае. Бо мы маем усё ж такі вайну не расейска-украінскую, а вайну еўрапейскую. І гэтая вайна паказвае на тое, што ў кожны момант яна можа ўспыхнуць і пашырыцца. Так што жыццё на фоне вайны – гэта той непасрэдны досвед, непасрэдныя адчуванні, каб яшчэ раз услухацца, зразумець і схіліць галовы перад тымі айцамі Беларускай Народнай Рэспублікі, якія рашыліся на такі крок. Без зброі, без штыкоў. Бо памятаем, чаму так. Два мільёны беларусаў было эвакуявана ў бежанства. І тыя, якія былі апірышчам у кожным змаганні, вось гэтая сярэдняя сялянская праслойка, грамадска актыўная, была далёка на франтах. То бок, яна таксама не знаходзілася ў Беларусі. Проста не хапіла іх тут на месцы. Не хапіла жаўнераў, не хапіла штыкоў. Памятаем, што палітыка і ўзаемадачыненні бываюць вельмі крывавымі. І гэта адбываецца на дарозе ўсялякіх перамір’еў, якія могуць знішчыць народы, і на ваеннай дарозе. Тое, што адбылося ў дачыненні да Беларусі – вынік тадышніх разуменняў інтарэсаў, што замест Расеі царскай партнёрам для Англіі і Францыі будзе Расея бальшавіцкая. Нічога не змянілася. Расея далей заставалася тым, з кім хацелі гаварыць. Ці гэта нам штосьці не нагадвае сёння, калі глядзім на сітуацыю, якая паўстала вакол Беларусі і Украіны? Калі пра лёс Украіны і Беларусі гавораць над галовамі гэтых народаў і нацыянальных лідараў. Гэта не той шлях, ён вядзе да непазбежных канфліктаў у будучыні. Гісторыкі сцвярджаюць, што сам акт падпісання заканчэння Першай сусветнай вайны, і Версальскае перамір’е, былі проста першым днём пачатку падрыхтоўкі да выбуху Другой сусветнай вайны. Бо ўсё адбылося нязгодна з інтарэсамі ўсіх еўрапейскіх народаў.
РР: То бок, гісторыя ў пэўным сэнсе паўтараецца. На жаль, паўтараюцца і тыя памылкі, якія робяць дзяржавы і палітыкі.
Яўген Вапа: Паўтараюцца працэсы. І ведаючы, як гэтыя працэсы ідуць, то нам, карыстаючыся з вопыту гісторыі, трэба не дапусціць чарговы раз, каб паўтарыўся такі ж самы гістарычны сцэнарый. І таму вялікая і адказная роля сённяшніх і палітыкаў, і таксама самаадукцыі нашага грамадства, каб такім механізмам і такім справам, якія мы назіраем сёння, сказаць рашучае НЕ. Лёс Беларусі будзе вырашаць беларускі народ. І дзеля гэтага мусіць быць дэмакратычная і незалежная Беларусь, кіраваная самымі беларусамі!
Цалкам размова:
Размаўляла Яна Запольская, Беларускае Радыё Рацыя
Поўны тэкст падрыхтаванага выступу Яўгена Вапы на святкаванні Дня Волі ў Беластоку:
Жыве Беларусь! Жыве Акт 25 Сакавіка 1918 года!
Гэткімі словамі-клічамі вітаюцца і развітваюцца беларусы ў час важных гістарычна-палітычна-грамадскіх падзей на сваёй Бацькаўшчыне, ці там, дзе б не закінуў іх жыццёвы ці прымушаны мігранцкі лёс. Тое, што ў гісторыі нашага народа быў аб’яўлены Акт 25 Сакавіка 1918 года, вывела беларускую дзяржаўнасць на ўзровень легітымнага яе быцця на геапалітычнай карце свету – тады ў мінулым, зараз і ў будучыні. Запавет Беларускай Народнай Рэспублікі ўскладзены на нашы плечы і душы ёсць адзін – кожны народ, які адчувае сябе адказным за сябе і сваю будучыню, абавязаны бараніць, ахоўваць і захоўваць памяць пра незалежнасць. Калі гэтага не рабіць, то гісторыя, ці Божае пакаранне прысудзіць нас на паніжэнне, высмейванне і блуканне па гэтай зямлі ў самоце, адзіноце і дэнацыяналізацыі, асабліва калі вакол ідуць войны, геапалітычныя пераарыенціроўкі, жахі палітычнай здрады, ці жыццё ва ўмовах акупацыі.
Ад ім“я арганізатараў сардэчна дзякую ўсім прысутным гасцям, што прынялі нашае запрашэнне каб быць разам у гэтую векапомную для беларускай незалежнасці гістарычную дату. Мы тут салідарныя разам беларусы – палякі – украінцы. Нашыя народы і дзяржавы з рацыі свайго геапалітычнага месцазнаходжання ў ім“я бяспекі і абароны незалежнасцяў сваіх краінаў і іх грамадзянаў павінны адным фронтам і адным голасам выступаць супраць імперыяльным , маскоўскім войнам, а таксама супраць усялякіх палітычных дамоўленасцяў і тайных пагадненняў паміж наймацнейшымі палітыкамі гэтага свету звыш нашых галоваў у гэтай частцы Еўропы. Чым такое думанне і дзеянне заканчваецца нашыя народы спазналі не раз і не два ў сваіх гістарычных лёсах.
У гэтыя дні чарговы раз пахіляем з удзячнасцю галовы перад усімі пераемнікамі структур Беларускай Народнай Рэспублікі, якім ужо звыш ста гадоў прыходзіцца трымаць ідэю беларускай незалежнасці па-за межамі сваёй Радзімы. Не здрадзілі яны бел-чырвона-беламу сцягу і гербу Пагоня ні ў час савецкага і нямецкага таталітарызмаў, панавання фашызму і камунізму, ні ў час пуцінізму і лукашызму. Дзейнасць Рады БНР у эміграцыі і ейны голас не дазвалялі народам вольнага свету і народам падняволеным рознымі дыктатурамі забыць, што Беларусь мае сваё палітычнае права на незалежнасць і дэмакратыю.
Таму зараз прашу ўсіх падняцца і хвілінай маўчання ўшанаваць усіх тых, хто цягам усёй нашай гісторыі змагаўся і зараз змагаецца за беларускія ідэі. Скланяем галовы перад усімі тымі, што ахвяравалі ў мінулым і ахвяруюць зараз сваім жыццём дзеля свабоды сваёй Бацькаўшчыны! Вечная ім памяць! Дзякую.
Цяпер ізноў, знаходзячыся ў акупацыйнай маскоўскай прасторы, пад сістэмнай дыктатурай крамлёўскага стаўленіка Аляксандра Лукашэнкі, мы аж надта добра павінны разумець, што поўная перамога і замацаванне беларускай незалежнасці наступіць тады, калі рэгаліі і паўнамоцтвы БНР змогуць ізноў вярнуцца ў Мінск – там, дзе былі яны аб’яўлены нашым народам у сакавіку 1918 года. Фактар беларускай палітычнай гісторыі павінны браць абавязкова пад увагу ўсе цяперашнія палітыкі, хто ў выніку такіх, ці іншых сваіх рашэнняў бярэ на свае плечы змаганне з сённяшнім рэжымам на роднай зямлі. Таму заклікаю, каб яднанне вашых амбіцый і рознагалоссяў адбывалася менавіта пад тымі гістарычнымі структурамі, ідэямі і надзеямі, праз якія і дагэтуль баронім сваю дзяржаўнасць, нацыянальныя гонар і годнасць. Гісторыя многіх дзяржаў і народаў вучыць нас адназначна, што калі не будзе такога звароту і палітычнай пераемнасці, гэта будзе значыць, што не разумеем мы адкуль бяруць вытокі нашы духоўныя сілы, але і адначасна не ўсведамляем той адказнасці за мінулае, якое з’яўляецца апірышчам для вечнасці.
Усведамленне адказнасці кажа нам, як ва ўмовах дыктатуры, маючай свой пачатак у далёкім 1994 годзе, замацаванай цягам гэтых усіх гадоў крывёй, смерцямі, катаваннямі, пацыфікацыяй палітычнай актыўнасці грамадства, абараніць незалежнасць і не дапусціць да фізічнага вынішчэння беларускага народа, уцягнутага зараз яшчэ ў ваенную махіну крамлёўскай палітыкі. Гэта выклікі для сапраўдных лідараў нацыі пасля разгрому пратэсных беларускіх падзей жніўня 2020 года, цяперашняй агрэсіі Расеі на Украіну, мілітарнай і палітычнай акупацыі Беларусі з марыянетачным, дыктатарскім кіраваннем Аляксандра Лукашэнкі. Таму супольныя, непасрэдныя візіты ва Украіну – гэта і салідарнасць з украінскай, дзяржаўнай незалежнасцю і яе народам. Такіх дзеянняў чакаюць і самі беларусы.Тыя, якія ўжо са зброяй апынуліся на франтах вайны, і тыя на беларускай зямлі. Гэта рэальнае і маральнае чаканне беларускага народу на такія крокі сваіх правадыроў, апрача таксама важных заклікаў і дэкларацый. Урэшце, гэта і далейшы працяг змагання з незавершанай пакуль рэвалюцыяй 2020-х гадоў і папярэднімі пратэснымі гадамі.
Адзін з інструментаў кожнага дыктатара і любых мілітарных ці ваенных дзеянняў гэта бязлітаснае скарыстоўванне мірнага насельніцтва ў сваіх палітычна-ваенных мэтах. Таму ад Першай сусветнай вайны колькасць цывільных ахвяр непамерна расце ў параўнанні да страт вайсковых падраздзяленняў. Няйначай дзеецца і зараз. Цывільныя ахвяры вайны гэта таксама заложнікі яшчэ аднаго спланаванага працэсу – выкліканне масавай хвалі бежанства, якое ў сённяшнім свеце сваім маштабам разваліць гаспадарча-фінансавыя і культурныя структуры паасобных дзяржаў ці іхніх структурных утварэнняў. А выкліканне палітычнай хвалі міграцыі гэта безумоўна адзін са спосабаў на замацаванне сваёй улады і паслабленне надзеі людзей на перамогу над дыктатарам. Тое, што адбылося пасля жнівеньскіх прэзідэнцкіх выбараў 2020 года і мела месца ранейшымі гадамі, з ад’ездам дзясяткаў тысяч беларусаў са сваёй Бацькаўшчыны, на якой хацелі быць толькі і аж гаспадарамі, гэта чарговая, дакладна спланаваная акцыя вайны з беларускім духам і думаннем. Хто з беларусаў не з’ехаў, дык абавязкова трэба іх усіх знішчаць арыштамі, турмамі, адміністрацыйна-фінансавымі пакараннямі.
Цяпер, у час крывавых, палітычных рэпрэсій з боку нелегітымнага кіраўніка дзяржавы да ўласнага народа, аж надта выразна відаць, як важным крокам у будучыню быў тадышні пачын нашых продкаў. Гэты векапомны пачын суседзям і свету выразна і канкрэтна дэклараваў волю беларускага народа на сваю незалежную дзяржаву, у якой усе яе грамадзяне, таксама і іншых нацыянальнасцей, маюць права на сваю моўную і культурную адметнасць. Такім чынам тадышняя дэкларацыя Акту 25 Сакавіка па сённяшні дзень застаецца быць актуальнай для кожнай, дэмакратычнай дзяржавы. Ствараць сваю дзяржаву на зломе 1917 і 1918 гадоў ва ўмовах тадышняй мілітарнай і геапалітычнай сітуацыі аказалася справай нерэальнай. Без уласных мнагалікіх штыкоў на фоне пераўтварэнняў на палітычнай карце Еўропы не ўдалося абараніць свае незалежнасці. У палітыцы няма сантыментаў, таму найбольшыя палітычныя ігракі пры дапамозе зброі і перамір’яў стараліся скласці новы парадак, але толькі выгадны з іх пункту гледжання. Нічога затым дзіўнага, што многія гісторыкі канец Першай сусветнай вайны з яе канчатковымі пагадненнямі лічаць непазбежнасцю выбуху праз дваццаць гадоў Другой сусветнай вайны. Тадышні новы еўрапейскі лад, вызначаны брытанска-французскімі інтарэсамі і ўяўленнямі, не прадбачваў беларускай ці ўкраінскай незалежнасці, а партнёрам на ўсходзе бачылася савецкая Расея як пераемніца царскага партнёрства. І ўрэшце наступны палітычны ўдар па беларускай і ўкраінскай справе нанесла рыжская дамова ад 18 сакавіка 1921 года паміж Польшчай і савецкай Расіяй, якая падзяліла Беларусь і Украіну паміж Варшаву і Маскву. Хай аднак тадышні ўрок гісторыі застаецца не толькі ў асэнсаваннях гісторыкаў і палітыкаў, але перш за ўсё нацыянальнай памяці.
Для нас, беларускай нацыянальнай меншасці ў Польшчы, падзеі апошніх трыццаці гадоў на духоўнай Бацькаўшчыне прыносілі як вялікія надзеі і спадзяванні на дэмакратыю і беларусізацыю, так і хвіліны расчаравання і зняверання ў яе шанцы. Бо калі ж надалей лютуе русіфікацыя і знішчэнне ўсяго беларускага, якое павінна быць асновай па змесце і духу дзяржаўнасці – то не толькі баляць нашы сэрцы і душы. Такая сітуацыя для кожнай меншасці ці дыяспары – гэта проста трагедыя, страта шанцаў на сваю нацыянальную адметнасць у будучыні. Прагрэсуючая асіміляцыя гэта, на жаль, не словы перасцярогі, але рэальнасць, з якой прыходзіцца нам жыць штодзень. Вельмі важным для ўсяго зараз беларускага, дэмакратычнага свету павінна быць адно прынцыповае рашэнне: што беларуская мова гэта наша наймацнейшая зброя і апора перад усімі дыктатурамі і захопнікамі. Без беларускасці ніколі не атрымаецца наша перамога. А без рэальнай, беларускай Бацькаўшчыны няма ўзору і будучыні для яе дачок і сыноў па-за яе межамі. Зыходзячы з гэтаг ўжо 1 мая 1996 года беларуская меншасць наладзіла перад беларускім консульствам у Беластоку, якое знаходзілася тады па вуліцы Варынскага маштабны пікет супраць ганебным русыфікацыйным і палітычным дзеянням Аляксандра Лукашэнкі. З гэтай пары шматлікім беларусам Падляшша дарога ў Рэспубліку Беларусь аж па сённяшні дзень стала закрытай візавымі абмяжаваннямі ўключна са шматгадовымі забаронамі ўезду.
У Польшчы традыцыя святкавання ўгодкаў БНР, пасля міжваеннага дваццацігоддзя, адрадзілася дзякуючы беларускіх студэнтам з Падляшша ў палове васьмідзясятых гадоў мінулага стагоддзя і трывае безупынна па сённяшні дзень. Але мы тады атрымалі веды і перададзеную эстафету ад нашых старэйшых сяброў – тых людзей, якіх сем’і, знаёмыя і яны самі былі верныя ідэям незалежнай, беларускай дзяржаўнасці. І атрымалі за гэта здзек і пакуты ад тадышніх таталітарызмаў.
Я хвалююся, але адначасна і радуюся адчуваючы, што з ўдзельнікамі першых нашых святкаванняў мы не толькі сустракаемся надалей штогод, але праз гэтыя гады ўдалося нам і зрабіць важныя справы ў наш падмурак беларускасці ў Польшчы, а тым самім у карысць мацавання духоўнай Бацькаўшчыны. Менавіта беларусы Польшчы стварылі як адзіная нацыянальная меншасць у краіне сваю ўласную, антыкамуністычную апазіцыю са сваім выдавецтвамі і праграмай грамадска – палітычнага жыцця Падляшша ў выглядзе потым самастойных беларускіх выбарчых камітэтаў у парламентарных і самаўрадавых выбарах. Таксама цягам усіх гэтых гадаоў, аж па сённяшні дзень працягваецца шматарганізацыйнае жыццё, штодзённае займанне справамі нашай адукацыі, гістарычнай памяці, культуры, выдавецтваў і медыяў, фальклорнай спадчыны, літаратурнага жыцця .
За гады святкавання Акту 25 Сакавіка беларусамі ў Польшчы выраслі ў нас чарговыя пакаленні, якім наша гістарычная дата з’яўляецца тым адзіным, самым важным святам беларускай еднасці. А ўручваныя ад гадоў сімвалічныя бел-чырвона-белыя букеты кветак у падзяцы людзям, якія працуюць у карысць нашай справы, гэта таксама адзін з доказаў нашай прысутнасці і патрэбы надалей беларусамі звацца. І на шчасце людзей, якім можна і трэба дзякаваць за іхнюю штодзённую заангажаванасць, ёсць значна больш. Дзякуючы Вам усім жыве беларуская справа і мы не прападаем!
У сённяшняй ваеннай Еўропе ёсць на жаль палітычныя сілы, якія правакуюць ідэямі вяртання ў часы рыжскай дамовы. Раз на нейкі час пра такія развязкі адкрыта заяўляюць расейскія палітыкі. Цяпер, распачаўшы вайну з Украінай з мэтай яе падпарадкавання, адбываецца адначасна і інкарпарацыя Беларусі. Памятаючы пра нашу гісторыю, бачым зараз як будзе цяжка і складана ажыццявіць ідэі Беларускай Народнай Рэспублікі. У юбілейную дату шануем нашых гістарычных герояў, але аддаем павагу ўсім змагарам сённяшніх дзён.
Мы зараз разумеем, што адзначаная намі 104-ая гадавіна Беларускай Народнай Рэспублікі дазваляе нам як ніколі рэальна глядзець і бачыць на свае вочы, што словы пра найвышэйшую цану незалежнасці, за якую прыходзіцца расплачвацца народам, гэта не толькі літаратурная пафаснасць, але ўскладзеныя на алтары гісторыі і перад Богам людскія жыцці. Але наша вера ў незалежную і дэмакратычную беларускую дзяржаву непахісная.
Жыве Беларусь!
25.03.2022 года, Беласток
Яўген Вапа
