Ванда Марцінш душ Рэйш: Трэба аднаўляць гістарычную памяць
Паэтка і перакладчыца Ванда Марцінш душ Рэйш нарадзілася на беларуска-літоўскай мяжы, пражыла доўгі час у Партугаліі і Шатландыі – экзатычнае прозвішча ад мужа-партугальца, зараз апякуецца ў тым ліку жыццём беларускай суполкі на Віленшчыне.
Дзякуючы намаганням спадарыні Ванды пабачыў свет беларускі пераклад дзённіка Далі Грынкявічутэ „Літоўцы ля мора Лапцевых”. Гэта культавая ў Літве кніга, у якой апісаныя пакуты людзей, высланых за Палярнае кола Саветамі. Чаму важная гэта кніга для беларусаў – пра гэта размаўляем з „Госцем Рацыі” Вандай Марцінш душ Рэйш:
– Як я прыйшла. Магчыма лёгка адказаць і цяжка. Цяжка адказаць некалькімі словамі. Лёгка адказаць, калі шмат слоў, шмат расказваць. Па-першае, гэта спела ўва мне. Была такая асабістая гісторыя. У маёй сям’і было шмат рэпрэсаваных, у маёй сям’і быў дзядуля вывезены. На вокладцы кнігі „Мемарыял” у Новай Вільні, ён як раз з Новай Вільні, быў вывезены на доўгіх восем гадоў. Я толькі нядаўна перад смерцю маці расказала, што нават пасля гэтых васьмі гадоў яго не выпусцілі, ён уцёк. Ён уцёк і потым неяк там праз знаёмых ціхенька вырабілі яму дакументы, легалізаваўся, як кажуць. З боку бацькі ягоны родны брат на дзесяць гадоў старэйшы, таксама 19-гадовым юнаком трапіў у лагеры. Ён да канца стаяў на тым, што нічога не было. Ім прыпісалі антысавецкую дзейнасць і нейкую групоўку. Ён да канца стаяў, што гэтага не было, што ўзялі хлопца аднаго, збілі ў горкі яблык. Канешне ён усіх называў, каго толькі ведаў. Іх усіх забралі. Так, што гэта такое, што спела ўва мне. Я нешта хацела зрабіць, але не ведала што. Дзядзька потым ваяваў у арміі генерала Андэрса. Я думала, што магчыма хачу штосьці напісаць пра гэтую армію. Нават пачала глядзець матэрыялы. Гэта атрымалася выпадкова, проста гэта кропля ўпала на падрыхтаваную глебу. Гэта было лета 2021 года. У Літве 14-га чэрвеня гэта Дзень жалобы і надзеі, гэта заўсёды непрацоўны дзень, калі шмат мерапрыемстваў памяці. Гэта дзень пачатку высылкі, гэта дзень, калі ў 1941 годзе пачалі масава вывозіць літоўцаў, латышоў, эстонцаў і г.д. Толькі тыдзень заставаўся да пачатку вайны, іх амаль 19 тысяч вывезлі. Прычым везлі не так, як рэпрэсавалі ў Расеі, а па маёмаснаму прынцыпу. Тут больш адукаваных людзей везлі, якія стваралі патэнцыйную пагрозу новай уладзе. Пачала з Музею акупацыі ў былым будынку КДБ, што каля Лукішскай плошчы. Там яны чытаюць спісы, кожны год, кожнае імя кожнага чалавека гучыць, каго ведаюць. Я стала, пачала слухаць і вось жанчына: „Патрымайце сумачку, зараз мая чарга, іду чытаць гэты спіс”. Яна прачытала гэты спіс, мы разгаварыліся. Я даведалася ад яе, што ў Літве ёсць шмат асацыяцый, цяпер гэта ўжо тыя, хто там нарадзіўся, альбо быў вывезены ва ўзросце 1-2 гадоў. Вось гэта жанчына ва ўзросце двух гадоў была вывезеная. Але гэта ўсё жывое таму, што людзі яшчэ жывыя. Хто памёр, яны пакінулі свае ўспаміны.
Зараз Ванда Марцінш душ Рэйш займаецца перакладамі літоўскіх паэтаў на беларускую, „мы суседзі – а адно пра адное ведаем не шмат”, кажа яна.
Беларускае Радыё Рацыя
