Роздумы на Пасху
Вітаю шаноўнае спадарства! Свята Пасхі на парозе храмаў Падляшша і Беларусі, людзі насяць знічы, слухаюць Евангеллі пра Хрыстовы пакуты і аддаюць зямныя паклоны Збаўцу Свету, якому адвечна быць на крыжынад усімі намі. З вамі вядучая Вольга Сямашка. Я прапаную ўгледзіцца ў пісьмовыя крыніцы, што дайшлі да нашых часоў і распавядаюць самае важнае для нас пра жыццё Хрыста на мяжы смерці і Ўваскрашэння, што яднае кожнага з нас з Ім і Светам, да самага канца Усяго.
Распаўсюджана меркаванне, што Ісус быў схоплены і пакараны смерцю бязвінна, што суд над ім быў толькі бачнасцю і служыў прыкрыццём беззаконнай расправы. Лічыцца, што Ісус стаў ахвярай зайздрасці і падступства іудзейскіх старэйшын пры раптоўным разлютаванні натоўпу і папушчальніцтве рымскага намесніка Пілата. Ужо ў апостальскі час было знойдзена адпаведнае прароцтва: «як авечка ведзены Ён быў на закол, і як ягня перад стрыгучым яго безгалосым».
Многія цяперашнія багасловы даказваюць, што Ісуса асудзілі нават насуперак уласна габрэйскім законам. І Тут пытанне стаіць значна шырэй. Успомнім, што сярод іерусалімлян Ісус фігураваў перш за ўсё як «прарок з Назарэта Галілейскага». А верш 18:20 Другі закон абвяшчае: «але прарока, які адважыцца казаць Маім (Бога) імем тое, чаго Я не загадаў яму казаць… такога прарока аддайце смерці». Заўважым адначасна, што ў Мішне ілжэпрарокі адносяцца да катэгорыі злачынцаў, якія падлягаюць … удушэнню. Расплывістае вызначэнне ілжэпрарока ў Другім законе дазваляла іудзейскім уладам зрабіць сферу прымянення гэтага артыкула амаль неабмежаванай. Пад гэты артыкул маглі падпасці ўсе, хто так ці інакш не ўпісаўся ў рабінскія ўяўленні аб прароках.
Зразумела, норма Верша 18:20 распаўсюджвалася і на прэтэндэнтаў на статус Месіі – Сына Божага. Вырашальным доказам сваёй месіянскай годнасці Ісус, як і большасць радавых жыхароў Палестыны, лічыў створаныя ім цуды. У пацверджанне таго, што Ён «той, які павінен прыйсці», Езус паказваў на здзяйсненне, калі ён аздараўляе і ўваскрашае. Але для сталічных рабінаў і старэйшынаў, якія памяталі навучанні Майсея, цуды тут яшчэ не былі самым галоўным. Дакладней, яны глядзелі не толькі на гэта. Хоць Ісус стараўся няўхільна прытрымлівацца старазапаветным прароцтвам аб Месіі (аж да дробязяў, як, напрыклад, у выпадку з асьліцай, былі рэчы, якія выходзілі за межы ягоных магчымасцяў. Сумненне ў месіянскай годнасці Езуса выклікала ў рабінаў яго галілейскае паходжанне. Іудзейскія настаўнікі былі ўпэўненыя, што з паўпаганскай Галілеі ніяк не можа прыйсці Збавіцель Ізраілеў, таму што галілеяне падобныя да самаранаў, заўзятых бунтарнікаў і разбойнікаў. Ужо адно тое, што радзіма Езуса была вядомая, у вачах рабінаў гаварыла не на карысць таго, што ён Месія: «Мы ведаем, адкуль Ён; А Хрыстос, калі прыйдзе, ніхто не будзе ведаць, адкуль Ён». Падобнае ж можна прачытаць і ў Талмудзе: «Тры рэчы з’яўляюцца нечакана: Месія, тое, што знаходзіш, і скарпіён». У іншым месцы чацвёртага Евангелля юдэі кажуць пра Ісуса: «Гэтага ж не ведаем, адкуль Ён», але ў дадзеным выпадку гэта адносіцца не да геаграфіі, а да тэалогіі . Юдэі хацелі сказаць, што не ведаюць, кім Езус пасланы. Для іх ён быў не больш як самазванец, а ўсе яго цуды ўспрымаліся як вядзьмарства, справы Веельзевула. Cуддзячы па Евангеліям, Ісусу ўдалося адмовіцца ад абвінавачання ў выкарыстанні «бясоўскай сілы» яшчэ падчас свайго прыбывання у Галілеі; яно было знрята і на іерусалімскім працэсе ўжо не фігуравала.
У сутнасці Ісус з Назарэта заставаўся сельскім прапаведнікам , зразумелым і прынятым у нізкіх пластах насельніцтва, сярод людзей, не маючых тагачасных ведаў у тэалогіі і праблемах месіянізму. У гарадах ён, як правіла, не зведваў поспеху. Так было ў Харазіне, так было ў Віфсаідзе, у Дэсяціградыі і, нарэшце, у Ерусаліме. Нават слаўны Капернаум, які напачатку з захапеннем сустракаў назарэцкага прарока, стаў для него сваеасаблівай Медынай і любоўна названы ў Евангеллі ад Матфея «Сваім (г. зн. яго, Ісуса) горадам», і той
хутка ахладзеў і расчараваўся ў Ісусе, за что і атрымаў ад яго праклён: «І ты, Капернаум, які да неба ўзнесся, да ада і спадзеш!». У хрысціянскіх прадстаўніцтвах захаваліся ўспаміны аб урачыстым уступленні Ісуса ў Іерусалім у канун Пасхі, калі, падавалася, ён сустракаецца з лікаваннем усяго народа, але гэта было прычыннае пачуццё. Верагода нават, Ісуса віталі нават не иерусалімляне, але паломнікі, якія разам зь ім прыйшлі ў Іерусалім сьвяткаваць Пасху, у тым ліку яго землякі-галілеяне. У наступным чацвёртым Евангеллі іерусалімляне даўно ўжо падрыхтавалі камень для Ісуса. Галілейскі прарок паводзіў сябе ў сталіцы дастаткова незалежна і з выкліам, а тое, што ў дадатак ён увайшоў у канфлікт з вядучымі партыямі Саддукееў і Фарысеяў, канчаткова вырашыў ягоны лёс.
Справа Ісуса як мінімум двойчы разглядалася ў юдзейскай вярхоўнай судова-адміністрацыйнай установе — сінедрыёне. Першы раз пытанне аб Ісусе абмяркоўвалася там за некалькі дзён да Пасхі.
Пра тое, што гэта было афіцыйнае сінедрыянальнае паседжанне, якое праходзіла пад старшынствам першасьвятара, вызначана кажуць Матвей і Ян. Сінедрыён аб’явіў Ісуса ў вышук. Яго трэба было схапіць любымі сродкамі, а ў выпадку супраціўлення прымяніць зброю («узяць Яго хітрасцю і забіць», — тлумачаць евангелісты). Члены сінедрыёна не жадалі толькі, каб гэта здарылася ў святочныя дні і была б парушана іх святасць. У Мішні і іншых крыніцах нярэдка паўтараецца забарона рабіць суд (значыць, і экзэкуцыю) у святы і ў суботу.
Даведаўшыся, што яго шукаюць паводле пастановы сінедрыёна, Ісус некаторы час хаваўся ў Яфраіме, каля пустэльні, і зноў з’явіўся ў Іерусаліме толькі напярэдадні Пасхі, мяркуючы, што пры шматлюдным зборы паломнікаў лягчэй згубіцца ў натоўпе і што ўлады не адважацца чыніць гвалт у селішчы. Наогул сярод недаверлівых і падазроных іерусалімлян Ісус паводзіў сябе па магчымасці асцярожна. Можна паверыць евангелісту Яну, які расказвае пра нявызначанасць іерусалімлян у дачыненні да Езуса: «ці доўга Табе трымаць нас у неразуменні? калі Ты Хрыстос, скажы нам прама». У сталіцы Юдэі Ісус не спяшаўся абвяшчаць аб сваёй надзвычайнай ролі. Да самага арышту і нават падчас працэсу ў суддзяў не было сведкаў, якія ясна і недвухсэнсоўна паказалі б, што Ісус называў сябе Месіяй. Тэрмін «Сын Божы» можна было тлумачыць досыць шырока, напрыклад, у сэнсе «дзіця», «дзіця Божага», што азначае любога з вернікаў. У дэбатах на гэтую тэму Ісус агучыў 81-ы псалом, дзе пра вернікаў гаворыцца: «Я сказаў: вы богі, і сыны Ўсявышняга – усе вы». Не выпадкова першасвятар, які дапытваў Езуса, вымушаны быў у якасці вырашальнага доказу прыняць яго ўласнае прызнанне. Пытанне першасьвятара і адказ Ісуса зведалі ў традыцыі розныя пераробкі, але, здаецца, бліжэй за ўсё да рэальнасці яны прадстаўлены ў Евангеллі ад Марка: «Ці ты Хрыстос, Сын
Дабраславёнага?» Ісус сказаў: «Гэта Я, і вы ўбачыце Сына
чалавечага, які сядзіць праваруч сілы і будучы на аблоках нябесных». Ісус не толькі пацвердзіў, што ён Месія, але і суправадзіў гэта адпаведным чынам з Кнігі Данііла. Пачуўшы такі адказ, першасвятар расцаніў яго як блюзнерства, пасля чаго члены сінедрыёна аднадушна вынеслі Ісусу смяротны прысуд.
У выніку Ісус прызнаецца вінаватым yt у тым, што назваў сябе Месіяй, а ў тым, што прысвоіў сабе гэты тытул, не маючы на тое дастатковых у вачах рабінаў падстаў. Заява падсуднага была расцэнена як замах на святую месіянскую ідэю. Паводзіны суддзяў сведчаць пра тое, што такі замах цягнуў за сабой самае суровае пакаранне аж да смяротнага пакарання. І тое, што гэты фарысэйскі па сутнасьці прысуд выказаў першасьвятар-садукей і яго падтрымалі іншыя садукеі, не падаецца нечым неверагодным. Евангельская традыцыя адбіла такім чынам аб’яднанне іерусалімскіх партый супраць галілейскага прарока. Цалкам магчыма, што ў спешцы і гарачцы, з якімі праходзіў суд, садукеі, палаючы жаданнем абавязкова асудзіць Ісуса, скарысталіся аргументамі фарысэяў і тым самым выступілі мімавольнымі абаронцамі наагул чужой для іх месіянскай ідэі.
Зрэшты, у садукеяў і свецкіх начальнікаў былі свае прычыны ліквідаваць галілейскага прарока.
Яшчэ пры першым разьбіральніцтве справы Ісуса пра іх казаў першасьвятар Каяфа: «…лепш нам, каб адзін чалавек памёр за людзей, чым каб увесь народ загінуў». Хоць гэтыя словы вытлумачаны ў Евангеллі па-свойму, яны цалкам зразумелыя. Іудзейскія ўлады асцерагаліся, што пропаведзь Ісуса выкліча ў народзе хваляванне, што ў сваю чаргу пацягне самыя суровыя меры з боку гаспадароў Імперыі, зацікаўленых у спакоі і парадку ў падуладнай ім правінцыі. Тады не паздаровіцца ўсім яўрэям: і простаму народу, і старэйшынам: «…і прыйдуць рымляне і авалодаюць і месцам нашым, і народам». Думка Каяфы расшыфроўваецца проста: нават калі няма прамых доказаў, трэба знайсці падставу знішчыць галілеяніна, пакуль мы ўсе не сталі закладнікамі яго амбіцый.
Некаторыя сучасныя даследнікі (як правіла, габрэйскія) адмаўляюць, што Ісуса судзіў афіцыйны іерусалімскі сінедрыён, які складаўся з 71 чальца. На іх думку, прысуд Ісусу ў спешным парадку вынесла садукейская храмавая вярхушка, няхай і на чале з першасвятаром, старшынём сінедрыёна. Ці наўрад, лічаць гэтыя даследнікі, у судзе над Ісусам удзельнічалі фарысэі, якія, быўшы нацыянал-патрыётамі, не ўхвалілі б выдачу габрэя рымлянам. Натоўп жа, які сабраўся ў Пілата і патрабаваў пакарання галілеяніна, складалася, маўляў, з садукейскіх памагатых і паслугачоў. Што ж да большасці яўрэяў, то яны маглі толькі паспачуваць свайму суайчынніку, жорстка пакаранаму рымскімі акупантамі. Нацыянальныя псіхалагічныя комплексы, якія ляжаць у аснове гэтых разваг, занадта відавочныя. Але нават калі мы прымем гэты пункт гледжання, мала што зменіцца па сутнасці. Ці судзіў Ісуса вярхоўны сінедрыён, ці вузкая храмавая групоўка, вялікай розніцы няма. Важна, што гэта была рэальная іудзейская ўлада, і важна тое, што яна дзейнічала цалкам адкрыта і не ўчыніла таемную расправу, а дабілася публічнага пакарання з усімі належнымі цырымоніямі.
Евангелісты не толькі паказваюць, але і пастаянна падкрэсліваюць, што сапраўднымі віноўнікамі смерці Ісуса былі юдэі, а не рымляне; апошнія ж, у тым ліку Понцій Пілат, служылі толькі прыладамі ў іх руках. «Гэтага… вы (=юдэі) узялі і, прыбіўшы рукамі беззаконных (=рымлян), забілі», — чытаем у Дзеях апосталаў.
Такім чынам, на думку першых хрысціян, прэтэнзіі імперскай улады да Ісуса (калі яны і былі) не ідуць ні ў якое параўнанне ці зусім не істотныя ў параўнанні з абвінавачваннямі іудзейскіх начальнікаў і юдаістаў. Менавіта гэтыя абвінавачанні і прывялі да распяцця на Галгофе.
Такім чынам, мы бачым, што практычна паводле любога з пералічаных абвінавачванняў Ісус мог быць прысуджаны да смерці. І ён не мог аб гэтым не ведаць.
У Евангеллях прыводзяцца яго неаднаразовыя напаміны вучням, што ў Іерусаліме яго чакаюць арышт і нават пакаранне. Некаторыя навукоўцы разглядаюць гэтыя прароцтвы як прыпісаныя заснавальніку хрысціянства пасля, але, на наш погляд, яны не гэтак ужо неверагодныя, хіба акрамя дэталяў: „адданы буду на распяцце”, „…і на трэці дзень увасксрэну„). Езусу няцяжка было прадбачыць рэакцыю сталічных уладаў на яго пропаведзь.
І ўсё ж ён пайшоў на тое, каб узнікла нагода прымяніць да яго норму Другога закона 18:20 і, можа быць, некалькі іншых «смяротных» артыкулаў.
Нявінным ягняткам Ісус, вядома, не быў. Іншая справа, што з нашага сённяшняга пункту гледжання чалавек не можа прыцягвацца да крымінальнай адказнасці па ідэалагічных і рэлігійных матывах (ды і па палітычных таксама). І ўжо ніяк не можа быць прыгавораны да смерці. Так, асуджэнне Езуса на смерць стала вынікам ідэалагічнай і рэлігійнай нецярпімасці, але такія былі рэаліі таго часу. Паказальна, што вавілонскія амараі III–IV стст. падкрэслівалі, што іх продкі павесілі Ісуса не як бунтаўшчыка, але як спакусніка з «праўдзівага шляху» – месіта, г.зн. па чыста рэлігійных меркаваннях.
Багасловы кажуць пра «сакралізацыю нораваў» у тагачасным іудзейскім грамадстве. Хаця азначэнне гэта не здаецца асабліва ўдалым, з некаторымі агаворкамі і ўдакладненнямі з ім можна пагадзіцца. Такім чынам, атрымліваецца, Ісус сваімі выказваннямі і сваімі паводзінамі парушыў
гэтую сакральнасць, абразіў рэлігійныя пачуцці яўрэяў. Рэакцыя рушыла ўслед неадкладна.
Тое, як у Евангеллях тлумачыцца перадача падсуднага ў рукі рымлян, цалкам стасуецца з гістарычнымі дадзенымі. Яшчэ ў 57 г. да н.э. э. праконсул Аўл Габіній абмежаваў сферу дзеяння іерусалімскага сінедрыёна; у далейшым у яго былі канфіскаваны многія функцыі, у тым ліку вядзенне звычайных крымінальных спраў. Выключэннем стаіся рэлігійныя злачынствы. Па іх сінедрыён мог выносіць смяротныя прысуды, але яны падлягалі разгляду і зацвярджэнню рымскім намеснікам. Прывядзенне прысудаў у выкананне таксама было справай рымлян. «Нам не дазволена аддаваць смерці нікога», – казалі юдэі Пілату, патрабуючы пакарання Езуса. Такім чынам, у справе Езуса сінедрыён быў судом першай інстанцыі, а рымскі намеснік – вышэйшай.
Абвінаваўцы разумелі, што тыя чыста рэлігійныя падставы, па якіх яны прысудзілі Езуса да смерці, не зробяць на рымскага намесніка належнага ўражання. Ці наўрад Пілат прасякнецца іх ідэяй захаваць чысціню юдаізму. Таму перад тварам імперскай улады абвінаваўцы вылучылі і выкарыстоўвалі адзін з бакоў месіянскага вучэння, – менавіта тое, што Месія Ізраілеў павінен быў стаць свецкім кіраўніком, царом Юдэйскім. У Лукі палітычная афарбоўка абвінавачання выказана найбольш выразна: старэйшыны даносяць Пілату, што падсудны называў сябе Хрыстом Царом. Ісус уяўляўся мяцежнікам, які рабіў замах на рэальную ўладу, тую ўладу, якая належала рымскаму імператару (Кесару). У доказ абвінаваўцы заявілі аб тым, што Ісус забараняў аддаваць падаткі Кесару. „Калі адпусьціш Яго, ты не сябар Кесару», – крычалі юдэі Пілату, – «кожны, хто робіць сябе царом, праціўнік Кесару». Такім , відаць, чынам быў зменліва вытлумачаны знакаміты афарызм Ісуса «аддавайце кесарава Кесару, а божае Богу».
Евангельскую сцэну суда Пілата можна лічыць цалкам дакладнай, нягледзячы на тое, што змест працэсу прыхільнікі Ісуса маглі ведаць толькі вельмі апасродкавана. Не выключана, што ўяўленне пра тое, што ж адбывалася з Ісусам у прэторыі склалася на падставе цэлага шэрагу аналагічных выпадкаў, калі да рымскага суду прыцягваліся тыя ці іншыя дзеячы ранняй Царквы. Уласна карціна суда Пілата канчаткова намалявалася толькі ў апошнім Евангеллі, ды і тое не поўна; некаторыя пытанні рымскага намесніка і адказы юдэяў і Ісуса апушчаны, але маюцца на ўвазе. Так, юдэі даносяць намесніку, што Ісус злыдзень, а першае пытанне Пілата да Ісуса гучыць так: «Ты Цар Юдэйскі?», і з нагоды гэтага паміж імі адбываецца дыялог.
Зразумела пры гэтым, што абвінаваўцы далі больш падрабязнае тлумачэнне віны Езуса. Аднак сіноптыкі не ведаюць гэтых размоваў; яны кажуць, што падсудны большай часткай адмоўчваўся, а суддзя гэтаму вельмі дзівіўся. Маўчанне Езуса перад Пілатам, пазначанае сіноптыкамі, — адметная прыкмета раннехрысціянскага падання. Некаторыя дэталі, унесеныя сюды Матаеем, — водгук Пілата аб Ісусе як пра Праведніку, умяшальніцтва ў ход справы жонкі намесніка, урачыстае мыццё Пілатам рук, — не належаць першапачатковаму падання і з’явіліся пазней у выніку палемікі паміж хрысціянамі і юдаістамі.
Да ранняга падання, відаць, адносіцца ўспамін аб нерашучасці Пілата ў справе Ісуса. Пра гэта расказваюць усе евангелісты.
Рымлянін знайшоў віну галілейскага прарока меншай, чым віну забойцы Варавы і нават быццам збіраўся адпусціць Ісуса з нагоды свята Пасхі, але ўрэшце саступіў рашучаму патрабаванню іерусалімскіх старэйшын і ўзбуджанага імі натоўпу прывесці ў выкананне смяротны прысуд.
Такія паводзіны Пілата не вельмі вяжуцца з тым, што апавядае пра яго Іосіф Флавій. Звычайна Пілат сурова спыняў месіянскія рухі і за празмерную жорсткасць, выяўленую пазней у Самарыі, змушаны быў нават пакінуць пасаду намесніка. Але не будзем адмаўляць евангельскую версію. Мы ўжо бачылі, што ў некаторых абвінавачваннях, высунутых супраць Ісуса, іерусалімляне відавочна перагнулі палку. Магчыма, гэта адкрылася Пілату, які адчуў у справе Езуса больш эмоцый, чым канкрэтных доказаў.
Вельмі паказальны для нас спосаб пакарання Ісуса. Хоць у Талмудзе не прадугледжана распяцці злачынцаў, у Юдэі яно ўжывалася яшчэ з часоў персідскага валадарства, а ў рымлян было асабліва распаўсюджаным. Цяжка ўявіць, каб такое страшнае і ганебнае пакаранне («пакутлівы жах» (crucis terror), па выразе Цыцэрона, якому падвяргаліся рабы і якое напаткала заснавальніка хрысціянства, было выдумана заднім чыслом яго прыхільнікамі. Усе тэалагічныя развагі і тлумачэнні на гэты конт — гэта тлумачэнні постфактум.
Падобныя ж развагі маглі з’явіцца пры любым іншым пакаранні, і больш высакародным. Але тое, што ў паданні аб смерці Ісуса тым не менш фігуруе распяцце, сведчыць на карысць таго, што менавіта яно і мела месца. Непаслядоўнасць евангельскага апавядання бачыцца толькі ў тым, якім чынам і дзе пахавалі цела Ісуса. Па рымскіх і яўрэйскіх звычаях пакараных злачынцаў забаранялася хаваць звычайным спосабам. Парэшткі закопвалі ў агульнай яме ў спецыяльна адведзеным для таго месцы. Пра Ісуса ж паведамляецца, што ён пазбег падобнай долі і быў пахаваны як звычайны памерлы, з усімі належнымі цырымоніямі. Калі б аповед пра гэта не суправаджаўся ніякімі асаблівымі тлумачэннямі, ён выклікаў бы поўны недавер. Аднак тое, што ў гэтым месцы на сцэну выводзіцца ўплывовы ў Іерусаліме чалавек – Іосіф Арымафейскі, да некаторай ступені растлумачвае сітуацыю. Цела Ісуса не трапіла ў агульную яму толькі дзякуючы хадайніцтву Іосіфа перад Пілатам аб выдачы яму цела пакаранага. Такое стала магчымым, верагодна, таму, што мёртвы прарок ужо не клапаціў учорашніх абвінаваўцаў, якія пасля распяцця перасталі адсочваць тое, што адбываецца з ім.
Роля Іосіфа Арымафейскага да канца не зразумелая. У Евангеллях ён раптам з’яўляецца толькі ў сцэне пахавання Езуса і затым бясследна знікае са старонак Святога Пісання. Заўвага самага ранняга евангеліста пра тое, што Іосіф «і сам чакаў Валадарства Божага», дастаткова загадкава. Ці быў ён таемным вучнем Ісуса, як уяўляюць яго Матвей і Ян? Цяжка, аднак, уявіць, каб Пілат, які толькі што адправіў на пакаранне смерцю настаўніка, стаў бы задавальняць просьбу.
аднаго з ягоных вучняў, хай нават таемнага. Або Іосіф быў тыповым фарысеем (словы «чакаў Валадарства Божага» падыходзяць любому нармальнаму фарысею, а таксама кніжніку), дбайна аберагаючым суботу і імкнучымся ў што б там ні стала выканаць старазапаветны закон, па якім цела павешанага не павінна «начаваць на дрэве». але павінна быць пахавана ў той самы дзень? У такім выпадку, прасячы цела Езуса, Юзаф Арымафейскі клапаціўся зусім не пра яго, а пра чысціню суботы. У яго задачу ўваходзіла як мага хутчэй пахаваць нябожчыка, схаваць цела куды-небудзь далей, каб толькі выканаць святы дзень. Магчыма, Іосіф быў у ліку тых іудзеяў, якія прыходзілі да Пілата прасіць, каб перабілі галёнкі ўкрыжаваным і знялі іх целы да наступлення суботы.
Ва ўсялякім разе, апрацоўка Матвеем і Янам першапачатковага паведамлення пры гэты таямнічы твор, з тым каб звязаць яго з Ісусам асабістымі адносінамі, наводзіць на думку, што раннехрысціянскую абшчыну абурала тую акалічнасць, што іх веранастаўнік быў пахаваны не вернымі вучнямі (якія апынуліся больш баязлівымі нават за вучняў Яна Хрысціцеля, якія апынуіся ў падобнай жа сітуацыі, а нейкім … староннім, амаль выпадковым чалавекам), таму з часам Юзаф Арымафейскі быў ператвораны ў прыхільніка Езуса ды прылічаны да хрысціянаў.
Як бы там ні было, Іосіф Арымафейскі пахаваў Ісуса. Дзе менавіта было пакладзена цела, ці ў скальнай ці пячоры, як кажуць сіноптыкі, ці ў садовай грабніцы, як кажа Ян, у дадзеным выпадку неістотна. Важна тое, што пахаванне адбывалася ў спешцы, пад цяжарам наступлення суботы (новы дзень у габрэяў пачынаецца з вечара), калі рабіць нічога нельга, і цела пакаранага было пахавана без належнага рытуалу.
Таму, як прайшло субота, галілейскія жанчыны і пайшлі да магільні, узяўшы з сабою водары. У іх задачу ўваходзіла намасціць нябожчыка і завяршыць пахавальны абрад. Калі б, як піша евангеліст Ян, цела памерлага было змашчана яшчэ ў пятніцу і пахаванне было б зроблена па ўсіх правілах, неабходнасць нядзельнага падарожжа жанчын да грабніцы зусім бы адпала. Але жанчыны туды ўсё ж пайшлі, і Ян прыводзіць да магільні Ісуса першай Марыю Магдаліну, хаця ніякага матыву яе з’яўлення не паведамляе.
Цяпер паказаць дакладнае месца пахавання Езуса было цяжка ўжо хрысціянам ужо ІІ–ІІІ стст. Цяперашні храм Труны Гасподняй у Іерусаліме заснаваны на месцы, вызначаным толькі ў 326 г., пры імператары Канстанціне Вялікім. Царкоўнае паданне, звязваючы гэтыя падзеі з пілігрымкай маці Канстанціна — Алены, кажа, што, прыбыўшы ў Іерусалім, яна ўчыніла сапраўднае следства, каб знайсці месца распяцця і пахавання Хрыста. Нарэшце, былі выяўлены крыж Ісуса і яго грабніца, але не ў выніку дбайных пошукаў, а дзякуючы цудоўным азнакам («пры боскай дапамозе», – піша Сакрат Схаластык у «Царкоўнай гісторыі»). Разам з крыжом з зямлі былі вынятыя і іншыя рэліквіі: цвікі , таблічка Пілата, цярновы вянок, а таксама дзіда, якой быў прабодзены бок Ісуса, і нават цудоўна якая захавалася губка з кіем, якія яму падносілі падчас распяцця.
Гісторыя Езуса тым і ўнікальная, што яна не заканчваецца яго смерцю і пахаваннем. Хрысціянства і ўзнікла перш за ўсё як вера ва ўваскрослага Хрыста. Паўстанне Езуса з мёртвых служыла найлепшым доказам яго месіянскай годнасці. «Се Чалавек». Здавалася б, менавіта ў гэтым найважнейшым месцы мы маем права чакаць ад крыніц на самае ранняе, беражліва захоўваемае паданне, вакол якога пасля згрупаваўся астатні біяграфічны матэрыял. Але, нажаль, гэтага якраз і няма. Аповяды аб уваскрэсенні Хрыста прадстаўлены ў Евангеллях большай часткай у адносна познім, перапрацаваным. выглядзе. Ізноў, як і пры нараджэнні Ісуса, у крыніцах выяўляецца цэлая серыя незразумеласцяў і няўвязак. Пытанні ўзнікаюць яшчэ з моманту пахавання Езуса. Ці былі здзейснены над яго целам усе належныя ў такім выпадку абрады? Чацвёрты евангеліст вызначана кажа „так” і
нават называе аб’ём благавонняў, якімі быў умашчаны нябожчык: „літр каля ста”. Такім чынам, прытрымліваючыся Яна, цела Ісуса было цалкам гатова да пахавання.
Наадварот, сіноптыкі гавораць пра тое, што абрады не былі завершаны і што іх перапыніла наступная субота, у якую ўсім яўрэям належыла захоўваць спакой. У прыватнасці, пахавальная адзенне Езуса не было змашчана, чаму па сканчэнні суботы галілейскія жанчыны і адправіліся да магільні: у іх задачу ўваходзіла завяршыць належны абрад. Для гэтай мэты яны і неслі водары. Таму, дарэчы, некаторыя даследнікі кажуць аб грабніцы Іосіфа Арымафейскага як аб часовым пахаванні Ісуса. Ва ўсякім разе, мы можам казаць аб няскончаным пахаванні. Затое евангеліст Ян, які лічыць пахаванне скончаным, ніяк не матывуе з’яўленне ў нядзелю раніцай ля грабніцы Марыі Магдаліны.
Нашто яна туды прыйшла? Можна падумаць, Магдаліну вабіла да магільні туга па каханым рабуні і жаданне быць побач з яго астанкамі. Менавіта так уяўляў сабе справу аўтар апакрыфічнага Евангелля ад Пятра, які пісаў, што галілейскія жонкі з’явіліся да магільні «рыдаць і стагнаць». Але гэта адносна позняе ўяўленне, якое ўзнікла, да таго ж, у неяўрэйскім асяроддзі, дзе дрэнна ведалі іудзейскія пахавальныя правілы. Несумненна, у Марка і збольшага ў Лукі мы бачым раннюю традыцыю. Тут прыход да грабніцы жанміраносіц уваходзіць у склад рытуалу.
Тут мы падыходзім да самага цікавага, таямнічага і інтрыгуючага. Аповяд аб Уварскрашэнні Іісуса ў Евангеллі ад Марка быў, але не захаваўся. Дакладней, ён не захаваўся ў сваім поўным выглядзе. Даследнікі даўно ўстанавілі, што сапраўдны тэкст Марка працягваецца да верша 16:8, дзе гаворыцца аб уцёках ад грабніцы ахопленых жахам галілейскіх жанчын пасля таго, у якім стане яны тое месца знайшлі.
У Царкве распаўсюджана таксама меркаванне, што другім з падарожнікаў быў не хто іншы, як сам Лука, хоць гэта і супярэчыць Канону Мураторы у якім гаворыцца, што Лука асабіста не бачыў Хрыста. Далейшыя вершы да канца главы і ўсяго Евангелля не належаць пяру гэтага евангеліста. Доказ таму – іх адсутнасць у найстаражытных манускрыптах.
Вершы гэтыя — найпозняя ўстаўка, складзеная як кампіляцыя суседніх Евангелляў. Упамінанне аб з’яве іісуса Марыі Магдаліне ўзнікла пад уплывам Евангелля ад Яна, прычым заўвага аб сямі бесах, выгнаных з Магдаліны, запазычана ў Лукі, паведамленне аб з’яве Езуса «двум, калі яны ішлі ў паселішча» – скарачэнне вядомага апавядання Лукі. У сучасных крытычных выданнях Новага Запавету гэты тэкст бярэцца ў дужкі як інтэрпаляцыя.
Несумненна, у самога Марка меўся свой эпілог (бо ён не мог абарваць аповяд на паўслове!), але па нейкіх прычынах гэты эпілог знік і быў заменены наяўнай кампіляцыяй. Мяркуюць, што эпілог Марка быў проста згублены, а найпозняя ўстаўка з’явілася як спроба яго аднаўлення, хай і няўдалая. Але і Мацей, і Лука відавочна ведалі гэты эпілог, бо да гэтага яны амаль слова ў слова прытрымліваліся Марка (дакладней, традыцыі, выкладзенай Маркам), аднак таго і іншага гэты эпілог не задаволіў, чаму яны і заняліся яго апрацоўкай. Напрошваецца думка, што першапачатковы эпілог Марка быў ухілены свядома. Што ж там утрымлівалася такога незвычайнага і невыбітнага, што ў рэшце рэшт перастала арганізоўваць Царкву? Аб з’явах уваскрослага гаварылася невыразна? Здагадкі і здагадкі тут могуць быць самыя розныя. Але Уваскрашэнн было і м ае месца
У любой гістарычнай крыніцы, а ў рэлігійнай асабліва, з самага пачатку ўтрымліваецца вядомае кола міфалагем, уласцівых дадзенаму часу. Іншая справа, што параўнальны аналіз кананічных і апакрыфічных паданняў пра Езуса паказвае, што хрысціянскае паданне развівалася ў бок усё большай містыфікацыі. Зразумела, што ў такім выглядзе нядзельная гісторыя Езуса пакутавала невыразнасцю, была бедная фактамі і не магла прыцягнуць у шэрагі хрысціян новых чальцоў. Блізкім Езусу людзям, якія востра перажываюць раптоўнае расстанне з ім, для веры было дастаткова нават нясмелых чутак і паўнамёкаў, але для неафітаў патрабавалася нешта вагавіцей. Таму з’явіліся апавяданні пра з’явы Езуса яшчэ ў Іерусаліме непасрэдна пасля выхаду з магільні, пра сустрэчу з уваскросшай Марыі Магдаліны, Пятра ды астатніх апосталаў. Да моманту на пісанні Паўлам Першага паслання да карынфянаў (58 г. н. э.) гэтая гісторыя была ўжо настолькі ўмацавана, што можна было з упэўненасцю казаць аб з’яве ўваскрослага Хрыста пяцістам і больш сведкам. Варта звярнуць увагу на тое, што ў цэлым шэрагу з’яў уваскрослага Езуса, апісаных у Евангеллях, яго пазнавалі не адразу, не адразу ж, а пасля некаторага ўнутранага намаганні, часта нават па адцягненых ускосных прыкметах. Двое вучняў, якія ішлі ў Эмаўс, правялі з Езусам некалькі гадзін шляху, але пазналі яго толькі на вячэрняй трапезе «ў праламленні хлеба». Марыя Магдаліна ля грабніцы спачатку таксама не пазнала Езуса і прыняла яго за садоўніка.
Аблічча Езуса «ззяла» толькі ў эпізодзе Праабражэння ў Матвея, але ў уваскрослага Езуса ніякага «свячэння» евангелістамі не заўважана. Напрошваецца выснова: з’яўляўшыся быў in naturam непазнавальны, а яго «пазнаванне» яго, дакладней атаясамліванне з Ісусам, адбывалася ў выніку розных высноў або ўнутранага «азарэння», «прасвятлення». Псіхолагі, якія вывучаюць падобныя феномены, могуць падрабязна апісаць іх механізм. Тым не менш Уваскрашэнне Ісуса было ў тыя часы прынята і закладзены ў фудамент нашага сённяшняга жыцця. Мусіла быць Свята Пасхі, каб раз на год насуперак бедам і смярцям, войнам і хваробам, сказаць «Хрыстос Уваскрос» і ўвесь свет на хвіліну замер. З вясеннімі святам, Вас, сябры! У перадачы «Роздумы на Пасху», з вамі была Вольга Сямашка. Да новых сустрэч.
Вольга Сямашка, Беларускае Радыё Рацыя
