Таямнічая лялька Цар Ірад
Лялька Цар Ірад – самы загадкавы прадмет у наборы рэчаў, у своесаблівым рэлікварыі, які паказвае маці галоўнаму герою рамана Уладзіміра Караткевіча “Нельга забыць” – Андрэю.
Лялька “цар Ірад” – адзіная рэч, якую прабабка героя, жонка пакаранага смерцю паўстанца 1863 года, павезла ў высылку Сібір і мела праз гэта дадатковы непрыемнасці.
Але навошта павезла і захоўвала?
Чаму менавіта Цар Ірад?
Чаму ён з’яўляецца напамінам пра родную зямлю?
Адкуль узяўся?
І дзе іншыя лялькі?
Увесь астатні набор рэліквій зразумелы, акрамя цара Ірада:
“На коўдрачцы ляжаў нейкі пажаўцелы рукапіс, некалькі дагератыпаў і фотакартак, бронзавы медаль, батлеечная лялька – цар Ірад, жалезны пярсцёнак, яшчэ нейкія паперы, срэбны медальён. Адзін медаль быў “За ўціхаміранне”, другі інсургенцкі са зламаным крыжам і Пагоняй. Неяк дзіўна было браць іх у рукі. Пацямнелыя сведкі даўніх страсцей, якія нікога зараз ужо не абыходзлі.
– А вось гэта добра, – сказала маці, трымаючы на руцэ распяленага “цара Ірада”, – гэта была адзіная рэч, якую твая прабабка павезла ў Сібір. Адзіны напамін аб роднай зямлі.
Ірад тапырыўся на яе руцэ, зласлівы з чорнымі вусамі, што амаль вылезлі, у выцвілай царскай вопратцы. Ён варушыў рукамі і схіляў галаву.
– Яго ледзе не адабралі ў тваёй прабабкі. Нейкі дурань з чугуннымі мазгамі палічыў, што гэта антыдзяржаўны намёк.
Яна наблізіла Ірада да сябе і зараз глядзела яму проста ў шкляныя вочы. Ірад замахнуўся на яе рукой.
– Бач ты, які злосны, – маці раптам зусім па-маладому засмяялася. – Трэба будзе яго, Андрэйка, пасля мяне ў музей здаць. Разам з усім”.
Раман Уладзіміра Караткевіча ”амаль што сентыментальны “Нельга забыць” упершыню з’явіўся пад назвай “Леаніды не вернуцца на зямлю” быў надрукаваны ў часопісе “Полымя” 1962 год, №5-6.