Цені і прывіды Менску
Ведаю замежнікаў, якім Менск падабаецца менавіта тым, што ён «не падобны на еўрапейскія гарады, якія такія “аднолькавыя”, горад іх прываблівае шырокім размахам вуліц і праспектаў, а таксама змрочным «сталінскі ампірам».
І нават не ведаеш, што рабіць ў такой сітуацыі – радавацца ці пералічваць гасцям архітэктурныя страты і хібы. Горад, які існуе тысячу гадоў, нельга закансерваваць – адбывалася, і будзе адбывацца абнаўленне яго вуліц і будынкаў. І ўсё ж …
У сярэднявеччы Менск кожныя пятнаццаць гадоў імкнуліся разбурыць ворагі. Чаму мы не ганарымся тым, што ўдалося захаваць? Хто ачысціў грамадскую свядомасць?
Пагардлівае стаўленне да архітэктурнай спадчыны традыцыйна звязваюць з тым, што ў Менску (і не толькі ў ім) пасля вайны засталося вельмі мала гараджан, а гарады пачалі імкліва засяляцца вёскоўцамі, якія не ведалі гісторыі горада, а таму былі да яе зусім абыякавыя. Таму цяпер ўспаміны карэнных менчукоў – эксклюзіў.
У 1999-2000 гадах, разам з Таццянай Равякай і Таццянай Снітко мы рыхтавалі дакументальну кнігу пра трагедыю на Нямізе, якая адбылася 30-га траўня 1999 года. Тады ў Менску было вельмі шмат размоваў, што месца, на якім адбылася трагедыя “праклятае”, а пра тое, што месца – гістарычнае думаць людзям было складаней.
Таму мы замовілі пісьменніку Кастусю Тарасаву тэкст для кнігі пра стары Менск, Замчышча ды Нямігу. Мы прасілі напісаць у стылі вуснага аповеду – быццам бы распавядае пісьменнік тым, хто хоча пачуць. Кастусь Тарасаў назваў свій тэкст “Вечныя цені Нямігі”.
Кастусь Тарасаў нарадзіўся ў Менску ў 1940 годзе. І ведаў пра горад шмат . Цяпер Кастусь Тарасаў не жыве, ён далучыўся менскіх ценяў, пра якія пісаў. А той тэкст пра Менск застаўся для мяне ўзорным, ідэальным.
Працытую фрагмент:
«Паўстагоддзя таму назад, калі я вучыўся ў пятым класе, нас вадзілі на раскопкі Менскага замчышча. Мне пашанцавала ўбачыць тое, што сёння захавалася толькі на фотаздымках. Тады, у 1951 годзе, мы разглядалі ў глыбіні раскопаў, якія захаваліся вянцы хат, нейкі каменны падмурак, выкладзеныя на пясок чарапкі ды іржавае жалеза. Ні залатых кубкаў, ні каштоўных камянёў, як таго патрабавала наша дзіцячае разуменне таямніцы старажытнага замчышча, тут не знайшлі, а каштоўнасць тысячагадовых дзідаў, сярпоў, фібул, бранзалетаў і грабеньчыкаў ўяўлялася нам, пяцікласнікам, не вартай цікавасці. Ацэньваць тысячагадовыя часовыя адлегласці, якія месцяць жыцці сарака пакаленняў, не пад сілу дзіцячаму розуму. Але такое ж недаразвітае разуменне пра культурныя багацці мелі людзі, якія ўзначальвалі дзяржаву.
Не выявіўшы залатога скарбу, менскае замчышча выракла сябе на ўрадавую непрыязнасць. Хоць дзяржаўныя мужы пэўна ведалі, што нават сціплыя сведчанні старажытнага жыцця могуць цаніцца на вагу золата, бо пры іх Германіі быў выстаўлены рахунак за кожны ўзарваны на Беларусі архітэктурны помнік, за кожную выбітую цэглу, за вывезеныя кнігі ці асколак крэменю, які ў непраглядную даўніну служыў у якасці нажа. Калі б немцы пабудавалі на менскім замчышчы дот, з іх узялі бы рэпарацыі за парушэнне культурнага пласта.
Школа № 30, у якой я вучыўся ў 1950-я гады, размяшчалася ў будынку былой гімназіі на Рэвалюцыйнай вуліцы ў пяці хвілінах хады ад замчышча. У школе было чатыры класных пакоі і прыгожая зала з вокнамі ў бэзавы садок. З тыльнага боку школы раслі яблыні, а за імі спускаліся да вуліцы Няміга каменныя хаты пабудовы 17-19 стагоддзяў. У гэтым шчыльна забудаваным дамамі раёне наш сад быў адзіным зялёным аазісам. Брамка ў школьны двор знаходзілася насупраць таго будынка, дзе цяпер размяшчаецца Навукова-асветніцкі цэнтр імя. Францішка Скарыны, а ў 20-я гады быў Інстытут беларускай культуры, пакуль не атрымаў статус Акадэміі Навук Беларусі і не перабраўся ў спецыяльна пабудаваны гарадок. Сёння гэта былы будынак Інстытута беларускай культуры ўпрыгожана памятнымі дошкамі. Адна з іх паведамляе, што тут працаваў вядомы беларускі гісторык, акадэмік Усевалад Ігнатоўскі. У гады маёй вучобы на яго імя, як і на імёны тысяч іншых заслужаных людзей, было накладзена табу бяспамяцтва. Натуральна, нашы настаўнікі не адважваліся распавядаць пра Ігнатоўскага, пра яго сяброўства з Якубам Коласам, не прапаноўвалі ўявіць, як яны заходзяць у наш школьны сад прабавіць гадзінку за гутаркай пра літаратуру або гісторыі. А яшчэ тут бывалі гісторыкі Вацлаў Ластоўскі і Уладзімір Пічэта, найталенавітыя літаратары Максім Гарэцкі і Янка Купала, і многія іншыя, каго родныя Інстытут беларускай культуры. Усе яны пісалі пра беларускую даўніну, і ні адзін не абышоў увагай Менскае замчышча, якое нагадвала пра беларускую гісторыю з часоў Усяслава Чарадзея. Кожны з іх ведаў, што можа стаць ахвярай рэпрэсій (усе і сталі), але ці наўрад ці у сваіх прагнозах будучыні яны маглі ўявіць, што знішчаныя будуць не толькі людзі, але і само замчышча, і старажытны раён Нямігі. Няміга цудам ацалела падчас вайны, ды і ўвесь гэты раён гадоў дваццаць пасля яе захоўваў пачатковую планіроўку і назвы старадаўніх вуліц – Замкавая, Подзамковая, Завальная, Ніжні рынак, Рыбны рынак. Нічога гэтага ўжо няма. Немагчыма пачуць тут водгукі крокаў паэтаў Максіма Багдановіча і Янкі Купалы, Ластоўскага, Пічэты, драматурга Дуніна-Марцінкевіча і кампазітара Станіслава Манюшкі або першых нашых археолагаў і стваральнікаў музеяў старажытнасцяў у Лагойску і Вільні Ефстафия і Канстанціна Тышкевічаў, якія марылі пра правядзенне раскопак на Менскім замчышчы. Няма тых тратуараў, па якіх яны хадзілі, тых старых дамоў, няма былой гімназіі, старой планіроўкі, старажытных назваў і саміх вуліц. Яны зніклі”.