Еўдакія Клімашэвіч: “Я баялася слова “ўсходніца”
Грамадскае жыццё падобна на маятнік: то адхіляецца занадта ў адзін бок, то ў супрацьлеглы. На залатой сярэдзіне чамусьці затрымлівацца не хоча. Пасля ўваходу Заходняй Беларусі ў склад СССР мясцовыя жыхары для савецкай улады былі падазроным кантынгентам, гэтакім другім сортам у параўнанні з ураджэнцамі ўсходніх абласцей краіны і расейцамі.
Маятнік хіснуўся назад у часы фармавання незалежнай навуковай думкі, калі грамадскасць не толькі асудзіла палітыку камуністычнай партыі, але і праніклася антыпатыяй да саміх усходнікаў, якія на чужой зямлі паводзілі сябе як гаспадары. У сярэдзіне гэтага хістання засталіся людзі, якія незаслужана пацярпелі ад непазбежнай стэрэатыпізацыі. Такія, як Еўдакія Клімашэвіч.
Равесніца савецкай улады
Яна нарадзілася на Смаленшчыне яшчэ пры жывым Леніне – у 1922 годзе. Кажа, што прыпамінае нават выпуск газеты са здымкам, на якім была адлюстраваная труна і мноства людзей за ёю. Калі памёр “бацька рэвалюцыі”, Дусі ішоў усяго трэці год, але ўнікальная памяць, якая не падводзіць яе нават цяпер, у 93 гады, дазволіла захаваць такі ранні ўспамін.
Пісьменніцкая ўважлівасць да дэталяў – другая рыса Еўдакіі Мікітаўны. Калі гаворыць пра сваё беднае сялянскае дзяцінства, падрабязна апіша інтэр’ер хаты: “Гліняная падлога, адзінарныя малыя вокны… Бо хто ў тыя часы меў уяўленне, што можна двайныя паставіць?”. Калі апісвае пачатак калгаснага жыцця, згадае, як у тыя міжваенныя гады вяскоўцы харчаваліся: “Мы з бабуляй хадзілі хвошку збіралі, нават мох балотны рвалі. Яго сушылі, пераціралі, змешвалі з вадой, і мама пякла такія ляпёшкі. У мяне нават засмечванне вантробаў было. Калі ў лякарні прамылі, то я і на нагах стаяць не магла”.
Тая ж уважлівасць да дэталяў, а таксама ўсведамленне важнасці кожнага пражытага дня, прымусіла Еўдакію захоўваць усе сямейныя дакументы, якія яна ўклала ў напісаныя ў 72 гады мемуары. Тут і раннесавецкія грошы, старонкі школьных сшыткаў, фотаздымкі і нават датаваны 1915 годам бацькоўскі білет ваеннапалоннага.
Білет ваеннапалоннага, які сведчыць, што бацька Еўдакіі быў схоплены пад Бельскам і адбываў палон у Германіі.
Зрэшты, і сшыткі не менш унікальныя. Вось, напрыклад, старонка з дыктантам, напісаным акуратнай рукой чацвёртакласніцы ў далёкім 1934 годзе. Дыктант, як гэта было ў тыя часы, тэматычны: “Глаза сверкают карие. Испания, Швейцария, Италия, Болгария – и всюду пионер”. Еўдакія Клімашэвіч па маёй прасьбе зачытвае яго ўслых, а пасля дабрадушна смяецца і каментуе: “Ну мы ж усе тады піянерамі былі. А пасля ўсе камсамольцамі”.
Школьныя сшыткі, датаваныя 1934 годам
Сшыткі з салдацкіх лістоў
Не менш цікава разглядаць запісы ўжо не школьніцы, а курсанткі Еўдакіі Казадаевай. Да вайны яна якраз паспела закончыць сярэднюю школу, таму як толькі на Смаленшчыну зноў прыйшлі Саветы, яе разам з іншымі выпускнікамі накіравалі працаваць у школу. Проста так – без усякай адукацыі, таму што “у тыя ж часы настаўнікі вельмі патрэбныя былі. Хлопцы ўсе на фронце, ды і загінулі пры тым. Накіроўвалі ў школу, нават калі ты і не хацеў бы”.
Яшчэ ішла вайна, калі маладую настаўніцу накіравалі ў вучэльню, якая працавала тады ў надзвычайным рэжыме. Курс, разлічаны на два гады, тагачасныя курсанткі заканчвалі за 10 месяцаў, праводзячы ўвесь дзень на занятках. Ім выдавалі падручнікі, але сшыткамі і чарнілам яны мусілі забяспечыць сябе самі. Што да чарніла, то тут выйсце было ў бураковым соку, а з паперай прыходзілася горш. Перад адпраўкай у вучэльню, Еўдакія разам з бацькамі прымала ў хаце франтавікоў, што папраўлялі кароткі час сваё здароўе. З некаторымі пасябравала і пачала перапісвацца. Яны, ведаючы патрэбу сяброўкі ў паперы, дасылалі ёй з фронта па чыстым лістку, з якіх яна пасля сшыла сшытак. Выкарыстоўвала таксама і газеты, запісваючы лекцыі ў прабелы між друкаванымі радкамі.
Канспект курсанткі Казадаевай, 1944 год
Вучэльня запомнілася яшчэ адным – там Еўдакія ўпершыню пабачыла камуну. “Мы прыходзілі есці ў інтэрнат, дзе жылі тыя людзі з камуны. Бачылі іх за абедам, ведалі, што яны ўсё разам робяць, а больш нічога не ведалі. Ды і не пыталі, надта занятыя былі”.
Той раннесавецкі час Еўдакія ўспамінае з гумарам і цяплом – хто ж па-іншаму згадвае сваё дзяцінства і маладосць? Асабліва, калі яны напоўнены вабнымі для дзяцей парадамі і шумнымі масавымі святамі? І калі вакол усе гавораць, што ты жывеш у лепшай у свеце краіне.
Беларусь, у якой было, што паесці
Так у 1945 годзе Дуся канчаткова ператварылася ў маладую настаўніцу Еўдакію Мікітаўну, якую размеркавалі ў адну са школ Смаленскай вобласці, непадалёк ад дома.
Першы год працы: планы ўрокаў
Жыла яна з бацькамі адна, хоць мела яшчэ брата і сястру. Тыя былі старэйшыя, так бы мовіць дарэвалюцыйныя, і яшчэ да вайны пакінулі вясковую галечу ў пошуках хлеба. З усталяваннем мірнага жыцця дадому наведаўся брат, які, як аказалася, цяпер жыў у Куйбышаве і меў намер забраць да сябе бацькоў і сясцёр. Старэйшая сястра жыла ў гэты час у Пружанах, дзе працавала ў ваеннай сталоўцы. Еўдакія тут жа звольнілася з працы і паехала да сястры, каб пераказаць ёй братавы словы пра пераезд у Куйбышаў. Нядоўга пагасціўшы, вярнулася назад, і даведалася, што бацькі перадумалі пакідаць родную хату дзеля няпэўнага гарадскога жыцця, ды яшчэ і пры нявестцы. Тады Еўдакія вырашыла вярнуцца ў Пружаны, у Беларусь, якая адразу падалася ёй сыцейшай за родную Смаленшчыну: “Тут хоць есці было што. У нас жа і хлеба тады не было”.
Так яна міжволі аказалася той самай усходніцай, якіх цанілі партыйныя ўлады і недалюблівалі карэнныя жыхары.
У скуры ўсходніцы
Еўдакія лёгка знайшла месца настаўніцы ў вясковай школцы. Праўда, сумнявалася, ці зможа працаваць у беларускамоўнай школе, але ў райана ўпэўнілі, што хутка навучыцца. У прынцыпе расіянцы лёгка б даравалі няведанне нацыянальнай мовы, але белай варонай яна быць не хацела. “На кожным перапынку я чытала па-беларуску “Блакнот агітатара”, а настаўнікі, уключна з маім будучым мужам Колем, слухалі і, смеючыся, папраўлялі мае д,т на месцы дз,ц. Слухала Еўдакія і жывую мясцовую гаворку, запісвала ў нататнік словы, якія трэба вывучыць.
Настаўніцкі калектыў Смаляніцкай школы
“Цяжка мне было. Мне па-нямецку лягчэй было б выкладаць, а з беларускай я раней ніколі не сутыкалася. Моладзь пасмейвалася з мяне. Зайду ў бібліятэку, маладая настаўніца, а яны пытаюць: “Еўдакія Мікітаўна, а што такое “вось”?”. Мне казаць няма чаго, я адказваю, што гэта дэталь воза, а яны га-га-га. Я крыўдзілася, казала, што больш нічога ім не скажу, хоць бы спыталі, як бацьку майго завуць. “Вось пажыву, – казала я ім, – усё буду ведаць”. Праўда, больш не чапляліся”.
Але моладзь калі і жартавала, то не трымала зла на маладзенькую дзяўчыну. Цяжэй было заваяваць давер сталых вяскоўцаў. Еўдакія прыехала ў Беларусь у адзіным касцюме, купленым у Смаленску за 100 рублёў. На змену нічога не было, таму калі трэба было касцюм памыць, настаўніца звычайна хавалася за печ і наказвала гаспадыні хаты казаць усім, што яе няма дома. Нягледзячы на гэта, адзіная спадніца з гімнасцёркай выглядалі ў вёсцы стылёва і дорага, і не аднойчы Еўдакія чула за спінай шэпт жанчын: “О, паглядзіце, усходніца ідзе! Уся ў шоўку!”. “Я ўжо баялася слова “ўсходніца”, – прыгадвае нібы жартам Еўдакія Клімашэвіч. Старалася пазаклунню хадзіць, каб менш людзей сустракаць”.
Еўдакія Клімашэвіч разглядае свой архіў
Першыя гады адаптацыі ў беларускай вясковай супольнасці смаленская дзяўчына перажыла лягчэй, дзякуючы сяброўству з дзвюмя зямлячкамі – яшчэ адной настаўніцай і фельчаркай. “Мы не хадзілі на вячоркі да мясцовых, бо не ўмелі танцаваць іх танцы. А калі і траплялі, то стараліся трымацца сваіх, са сваімі кідаліся вальс танцаваць. Вальс танцаваць умелі, а больш нічога не ўмелі”.
Але, у адрозненне ад прыхадняў, што не лічаць за патрэбу знаёміцца з культурай народа, да якога яны прыехалі, Еўдакія нястомна вучылася і прыглядалася. “Мне беларусы нейкія цікавыя былі. Размовы-размовамі, а трэба ж было даведацца, як яны працуюць, як адпачываюць, у што яны апранаюцца. Мяне цікавілі іх песні, прыпеўкі. Можна, я адну праспяваю, – са смехам пытае 93-гадовая бабуля, і калі я згаджаюся, апавядае пра адно вяселле: „Зайшлі мы ў хату, там поўна народу і жанчына танчыць. І тут яна спявае прыпеўку: “Кум у кумы папрасіў бараны. Кума ногу падняла: во табе барана”. У мяне і ногі чырвоныя былі, не тое што твар!”, – смяецца яна.
Доўга прыглядаўся да абранніцы і муж Еўдакіі, з якім яна сустракалася тры гады – доўгі па тых часах тэрмін. Ён быў на 12 год старэйшы, выхадзец са шляхецкага роду Корсакаў і выпускнік польскай гімназіі. Бацькі Мікалая так і не пайшлі ў калгас, засталіся аднаасобнікамі. А тут нявестка – бедная ўсходніца. Аднак Мікалай рашуча заявіў, што бярэ ў жонкі не пасаг, а чалавека, і прывёў яе у свой дом. Адносіны са свякрухай наладзіліся, як толькі тая пабачыла, што ўсходніца выдатна валодае сярпом і не цураецца ніякай іншай вясковай працы.
Мікалай Клімашэвіч у 1928 годзе
Сем год без заробку
Калі б усходніца Еўдакія захацела, яна б зрабіла ў Заходняй Беларусі выдатную кар’еру па лініі адукацыі. Нядоўга папрацаваўшы настаўніцай у адной школе, яна накіравалася арганізоўваць працэс навучання ў іншую вёску на пасадзе загадчыцы. Там трэба было не толькі выкладаць, але і выконваць абавязкі завучаў і дырэктара. “І мне цяжка стала. Проста з ног валілася. А тут якраз вызвалілася месца бібліятэкара. Я з мужам параілася і пайшла працаваць у бібліятэку”.
Бібліятэкары былымі не бываюць. Еўдакія дагэтуль чытае запоем.
У Навасёлкаўскай бібліятэцы яна аказалася на сваім месцы, і працавала там і да пенсіі, і пасля яе. Праўда, на новую працу яе ўзялі з той умовай, што па сумяшчальніцтву яна возьме на сябе абавязкі загадчыцы клуба. “Сем год я так сумяшчала. Мне нічога і не плацілі за гэта”, – зноў смяецца Еўдакія Мікітаўна.
Калі хто падумае, што абавязкі загадчыцы клуба былі толькі фармальнымі, той яшчэ нічога не зразумеў пра шчырую і крышталёва сумленную Еўдакію Клімашэвіч. Дзіцячая любоў да шумных калектыўных свят зрабіла яе завадатаркай з раённай славай. Пра ўсё гэта ў нашыя часы, калі ўсіх муціць ад безгустоўных свят, можна было б не згадваць, каб не той факт, што ўсе яе мерапрыемствы рабіліся не дзеля пафасу і тым больш не дзеля галачкі. Канешне, яны ўтрымлівалі дух таго часу, але ўсё ж былі найперш скіраваныя на сваіх людзей, а не на партыйных ідалаў. І людзі гэта цанілі, нязменна дапытваліся ў бібліятэкаркі, калі яна будзе зноў нешта праводзіць. Памятала яна і аб практычнасці вяскоўцаў, таму ішла на хітрасць: на тое ж Свята кнігі клапацілася не толькі пра кніжныя падарункі лепшым чытачам, але і пра выязны гандаль. Марожанае ў той дзень разыходзілася яшчэ да 8 гадзін ранку.
Мемуары па-беларуску
Еўдакія Клімашэвіч была тыповым савецкім чалавекам. Ніколі не была за мяжой. Верыла выпускам навін, якія пасля перакзвала на лекцыях пра міжнароднае становішча. Лічыла, што чалавек павінен працаваць на калектыўнае дабро і ўвогуле быць калектыўным. Прыязна адказвала на паштоўкі брата, які віншаваў яе з гадавінамі кастрычніцкай рэвалюцыі. Але ў адрозненне ад партыўных лідараў, у сваёй веры не мела ніякага двурушша, і таму вяскоўцы досыць хутка і думаць забыліся пра яе “усходнясць” і прынялі за сваю.
У 90 год Еўдакія Мікітаўна паехала на радзіму. Ад бацькоўскай сядзібы застаўся толькі калодзеж, з якім яна доўга размаўляла.
Яна таксама адплаціла Беларусі любоўю. Цікавілася яе гісторыяй, і нават напісала летапіс трох вёсак, якія абслугоўвала, як бібліятэкар. Дзеля гэтага хадзіла па старых жыхарах і выпытвала ў іх ўсё, што яны маглі распавесці. А матэрыял, сабраны ёю пра загінулых у Другую сусветную вайну вяскоўцаў, аказаўся настолькі поўным, што ўкладальнікі кнігі “Памяць. Пружанскі раён” запрасілі Еўдакію Клімашэвіч быць суаўтарскай адпаведнага блока. На пенсіі пачала пісаць мемуары, каб пакінуць пасля сябе памяць дзецям і ўнукам. Напісала на роднай мове – па-руску, а пасля пераклала на іншую амаль родную мову – беларускую. Яе гаворка – гэта сумесь рускай мовы і пружанскага дыялекту, і слухаючы яе перфектныя “ў” цяжка паверыць, што гэты чалавек калісьці меў праблемы з мовай.
Перакладзеныя на беларускую мову мемуары
“Я не шкадую пра гады, пражытыя ў Беларусі”, – задумліва кажа сівая бабуля з бяздоннымі вачыма. І праўда, шкадаваць ні ёй, усходніцы-расіянцы, ні нам, беларусам, не выпадае. Яна падарыла новай радзіме сэрца і энергію, якую ў лепшай дзяржаве маглі б лепш і выкарыстаць. Але галоўны яе падарунак Пружанскай зямлі – гэта яе нашчадкі. Дачка Марыя Кулецкая з’яўляецца народным майстрам Беларусі ў галіне аўтэнтычнага роспісу па шкле, унучка Ірына Мамановіч таксама паспяховая мастачка.
Усходнікаў хацелі выкарыстаць, каб хутчэй сцерці самабытнасць Беларусі, але некаторыя з іх гэтую самабытнасць толькі падкрэслілі.
Іна Хоміч, Беларускае Радыё Рацыя
Фота аўтаркі
Глядзіце таксама
