„Карёва рябая нахрюпала хряпью”
Вёска-фантом Будзішча знаходзіцца на самай мяжы Беларусі і Расеі ў Чачэрскім раёне. Гэтага населенага пункта няма на адміністрацыйных картах, і туды не ездзіць грамадскі транспарт, але тамака па-ранейшаму жыве з дзясятак старых вяскоўцаў. Пасля катастрофы на ЧАЭС Будзішча, як і сотні падобных вёсак Гомельшчыны, атрымала статус зоны „з правам на адсяленне”. У пачатку 1990-х з забруджанай радыяцыяй тэрыторыі пачаўся масавы сыход жыхароў у навакольныя раённыя гарады і абласны цэнтр. Але некаторыя вяскоўцы катэгарычна адмовіліся станавіцца гарадскімі.
Нешматлікае насельніцтва Будзішча, нягледзячы на блізасць да Расеі, рускім сябе не лічыць. Нават наадварот. Яны ўсяляк падкрэсліваюць, што адрозніваюцца ад жыхароў суседняй краіны.
Пра Будзішча параўнальна мала інфармацыі ў адкрытым доступе. Згодна пісьмовым крыніцам, на месцы цяперашняй вёскі яшчэ ў пачатку 18 стагоддзя жылі людзі. Будзішча было пазначанае як паселішча ў Рэчыцкім павеце Менскага ваяводства Вялікага княства Літоўскага. Паходжанне назвы вёскі дыскусійнае, хаця мясцовыя жыхары сцвярджаюць, што іх вёску Будзішчам назвалі плытагоны. Некалі рачулка Каўпіта (прыток Бесядзі) была паўнаводнай. Водным шляхам тады сплаўлялі бярвенні. Перад адпачынкам плытагоны пыталіся адзін у аднаго: „Дзе вёска? – Будзе яшчэ”. Будзе яшчэ – Будзішча.
Дарога
Мы ехалі ў Будзішча, якое знаходзіцца амаль у 100 км ад Гомеля, каб паглядзець, як жывецца людзям на беларуска-расейскім памежжы. Апошнія 5 км дарогі нашага шляху прайшлі праз глухі лес – такі маршрут праклаў GPS-навігатар. Абапал вузкай дарогі, на якой немагчыма развярнуцца аўтамабілю, растуць заімшэлыя дрэвы. У некаторых нізінных участках – балоты. У пэўныя моманты, калі мы праязджалі праз змрочны лес, пачыналі разумець нашых продкаў, якія верылі ў разнастайных нячысцікаў і лесавікоў. Раз-пораз даводзілася нават пакідаць цёплую кабіну аўтамабіля, каб уласнаручна прыбіраць з дарогі галлё, якое немагчыма было аб’ехаць.
– Ці ёсць іншая дарога, асфальтаваная? – пыталіся мы ў мясцовых.
– Не, толькі праз лес. Абяцаліся калісьці зрабіць асфальтаваную, але так і не зрабілі, – пачулі мы ў адказ.
Крыніца
Перад паездкай у Будзішча мы кансультаваліся з загадчыкам Гомельскай філіі Веткаўскага музея Пятром Цалкам. Навуковец зацікавіў нас расповедам пра ўнікальную архаічную крыніцу, дзякуючы якой Будзішча з’яўляецца сакральным месцам. Але крыніца ў Будзішчы – гэта якраз той выпадак, калі трэба адзін раз убачыць, чымся сто разоў пачуць.
Так атрымалася, што мы адразу з лесу паўз невялічкае поле выехалі адразу да крыніцы. Сёння яна выглядае, як і пару сотняў гадоў таму: прамавугольны басейн, выкладзены з бярвенняў, памерам дзесьці 5 на 3 м з чысцюткай вадой. На дне зруба б’юць моцныя ключы, якія мы паўжартам назвалі гейзерамі.
– Крыніца можа вядро зацягнуць, – распавялі нам жыхары Будзішча.
Побач з крыніцай стаяць некалькі напалову спарахнелых драўляных крыжоў з даматканымі ручнікамі. Трошкі далей знаходзіцца яшчэ адзін басейн з кладачкамі, спецыяльна прыстасаванымі для мыцця бялізны.
– У старажытныя часы многія паселішчы на беларускіх землях мелі падобныя крыніцы вялікіх памераў, якія былі цэнтрам жыцця традыцыйнай грамады. У такіх крыніцах людзі бралі ваду, пралі бялізну, акуналіся на Вадохрышча… Потым ад гэтых грамадскіх месцаў шматфункцыйнага прызначэння адмовіліся на карысць асабістых калодзежаў, – тлумачылі нам значэнне будзішчаўскай крыніцы краязнаўцы.
Аднак на месцы, колькі мы не аглядаліся па бакох, у наваколлі мы не бачылі нікога. Адныя прывіды некалі шматнаселенай вёскі. Перад тым, як сустрэць у вёсцы першага жыхара, мы абышлі некалькі падворкаў. Некаторыя ўжо пераўтварыліся ў папялішчы ад пажараў. Нейкія двары, відавочна, пацярпелі ад чалавечых рук. Першыя прыкметы жыцця мы заўважылі ў скрайняй хацінцы. Нам падалося, што каля акна мільгануў цень. Аднак колькі мы не віталіся: „Дзень добры, гаспадыня”, – ніхто не адчыняў.
80-гадовы Васіль Блохаў стаў першым вяскоўцам, якога мы сустрэлі на ўскрайку вёскі. Стары пагадзіўся распавесці трошкі пра крыніцу.
– Вада ў нашай крыніцы чыстая-чыстая. А вунь тыя крыжы ставілі людзі з Чачэрска. Нават поп прыязджаў іх асвячаць. А на кладачках мыюць бялізну нават узімку, – пачаў сваю экскурсію дзядзька Васіль. – Папяры бялізну басанож у маразы, папяры! Во якія раней крэпкія людзі былі, не тое, што цяпер, – сплёўвае стары. Раней у Будзішчы было трыста двароў, а як здарыўся Чарнобыль, усе паўцякалі ў гарады. – З’ехалі ад радыяцыі і падохлі ўсе там, а я жыву дагэтуль, – дзеліцца сумнымі развагамі дзед.
Японец
У Будзішчы шмат таямніцаў. Адна з іх – магіла грамадзяніна Японіі. На маляўнічым узгорку пад дрэвам, за некалькі дзясяткаў метраў ад крыніцы, стаіць камень авальнай формы. Васіль Блохаў сцвярджае, што менавіта пад ім пахаваны прах японца, які некалі настолькі ўразіўся магіяй будзішчаўскай крыніцы, што ў тэстаменце прапісаў, каб яго пахавалі менавіта ў беларускай вёсцы.
– Японцы прыязджалі ў Будзішча некалькі гадоў запар. Здымалі фільм пра нашую адселеную вёску. Нават грошы далі мясцовым на рамонт крыніцы. А нас частавалі нейкай японскай гарэлкай і рысавымі катлеткамі, – згадвае вопыт стасункаў з замежнікамі дзед Васіль.
Японская гарэлка – гэта, відаць, сакэ. А рысавыя катлеты – папулярныя ва ўсім свеце сушы. Аднак японскія прысмакі і алкаголь беларусам даспадобы не прыйшліся. Чаго не скажаш пра саміх японцаў, з якімі беларусы выдатна паразумеліся. „Харошыя людзі, цікаўныя і вельмі далікатныя”, – падсумоўвае Васіль Блохаў. Японцы здымалі ў Будзішчы дакументальны фільм, які, паводле мясцовых, стаўся ў „Краіне ўзыходзячага сонца” хітом дакументалістыкі.
Перад развітаннем дзед Васіль накіраваў нас да дзвюх сёстраў Хомчанкаў з жартаўлівымі словамі: „Злева ад яра стаіць хата, дзе жывуць дзве бабы, багамольныя такія, языкастыя…”.
Сёстры Марыя і Ганна Хомчанкі жывуць у паваеннай хаце, якую будавалі сваімі рукамі разам з маці і старэйшым братам. Іхны бацька загінуў падчас ІІ Сусветнай. „Як у дзяцінстве цягалі ўсё на сабе, так і цяпер, – змахвае жанчына слязу са шчакі і паказвае рукой на вазок, перароблены з дзіцячай калыскі, без пяці хвілінаў 80-гадовая Марыя Хомчанка. – На гэтым вазку мы і пітную ваду з крыніцы перавозім, і дровы”.
Жанчына паказвае нам дрывотню, дзе загатоўленыя і акуратна раскладзеныя па купках дровы. „Мы разам з Ганнай пілуем дрэва. Гэта такі ў нас фітнес на старажытны лад”, – аджартоўваецца кабета. Жанчынам амаль па 80 год. І хваробы ў іх такія ж, як у іншых старых: баляць ногі, спіна, праблемы з ціскам. Каб праць бялізну, яны падчас дажджу збіраюць ваду са страхі альбо ходзяць, як і стагоддзе таму жанчыны, на крыніцу.
„Карёва рябая нахрюпала хряпью”
Суседства з неабдымнай Расеяй умоўнае. Вакол Будзішча – лес. Толькі з аднаго боку вёскі знаходзіцца забалочанае поле, праз якое працякае рэчка Каўпіта. Гэтая рачулка і падзяляе беларускую Гомельшчыну ад расейскай Браншчыны. Бліжэйшыя населеныя пункты з расейскага боку – вымерлая вёска Дубраўка Краснагорскага раёна. А вось у вёсцы Хвошна, якая размешчаная за 5 км ад Дубраўкі, людзі жывуць дагэтуль. Толькі дабра ад гэтага суседства для старых беларусаў з Будзішча мала.
– Тамака – кепскія людзі. Яны пераязджаюць праз Каўпіту на конях ды разбіраюць на матэрыялы нашыя хаты. А мы нічога не можам зрабіць. Мы ж старыя. Скажаш нешта – яшчэ вілы ў бок дастанеш, – распавядае пра марадзёраў з расейскага прыпамежжа спадарыня Марыя Хомчанка. Яшчэ ў сярэдзіне 1990-х у жанчынаў скралі жарабца, як аказалася ў выніку следства, злодзеі з Расеі. Любімца кабетаў пусцілі пад нож дзеля мяса.
„Хіба ёсць нейкія адрозненні паміж тутэйшымі беларусамі і расейцамі з прыпамежных вёсак?” – пытаем з недаверам. Старыя пярэчаць: „Вядома, ёсць. Беларусы – людзі ласкавейшыя. Мы на чужое не глядзім. Уяўляеце, каб мы ў іхную вёску паехалі хаты разбіраць на матэрыялы? І ўвогуле мы нават на розных мовах размаўляем”, – сцвярджае Ганна Хомчанка. І сапраўды, старыя жыхары размаўляюць амаль на чыстай беларускай мове з невялічкім дамешкам русізмаў. Відаць, захаванню мовы паспрыяла якраз ізаляцыя вёскі ад буйных прамысловых цэнтраў.
Ганна Хомчанка:
– Мы яшчэ ў маладосці з рускіх смяяліся, калі яны пачыналі размаўляць. Толькі паслухайце, як гучыць: „Карёва рябая нахрюпала хряпью”… Хіба беларус так скажа? Час ад часу нашыя дзеўкі бралі з той Расеі сабе мужыкоў. Дык яны да канца жыцця, хоць і пражылі сярод нас, так і не навучыліся гаварыць па-наску. Так і памерлі са сваім „рябым” акцэнтам. Мы – беларусы. Хто ж яшчэ?
Маленькі анёл Будзішча
Сярод славутасцяў вёскі – сціплы помнік ахвярам ІІ Сусветнай вайны. Некалькі дзясяткаў вяскоўцаў былі спаленыя нацыстамі зажыва ў мясцовым клубе за сувязь з партызанамі. Гістарычныя даведнікі падаюць інфармацыю, што ў баях, якія разгарнуліся вакол вёскі ў 1942-м, загінула ўраджэнка Балгарыі карэспандэнтка „Камсамольскай праўды” Лілія Карастаянава, імем якой названая адна з вуліцаў у Менску. Але ў мясцовых людзей стаўленне да той падзеі неадназначнае. Той жа Васіль Блохаў, якога мы сустрэлі ў пачатку падарожжа, сцвярджае, што немцы мясцовых амаль не чапалі. У асноўным пацярпелі тыя, хто меў дачыненне да партызанаў. Сам ён, будучы маленькім хлапчуком, ад падворка сваёй хаты бачыў, як у будынак клуба заганялі людзей.
Ганна Хомчанка расказвае, што ў Будзішча ёсць свой маленькі анёл. Паводле ўспамінаў жанчыны, нямецкія салдаты жорстка расправіліся з адной сям’ёй, якую падазравалі ў супраціве.
Ганна Хомчанка:
– У хаце засталося немаўля, якое з некалькіх разоў не змаглі забіць. Яны стралялі ў яго з аўтамата, а дзіця ўсё крычала і крычала на ўсю вёску. Потым яны падпалілі хату, – у вачох старой кабеты, калі яна расказвае пра гэтае здарэнне, дагэтуль стаяць слёзы.
Не стане Будзішча…
Ганна Хомчанка працавала ў савецкі час у вясковай бібліятэцы. Яна распавядае нам некалькі гісторыяў пра іхнюю крыніцу.
– У гады І Сусветнай вайны арміі ў асноўным былі коннымі. Хто толькі не праходзіў праз нашыя мясціны. Дык вось, ідзе калонна вершнікаў з падводамі праз вёску. У іншых калодзежах вады хапае толькі першым коням, а апошнія ўжо не могуць тамака ўзяць ані кроплі. А нашай крыніцы – нібыта ўсё адно. Колькі не пілі, а вада заставалася на тым самым узроўні.
З гэтага расповеду бачна, як мясцовыя ганарацца сваёй паўнаводнай крыніцай. Хаця сёлета падчас засушлівага лета і будзішчаўская крыніца таксама трошкі страціла вады, чаго не памятаюць за ўсё сваё жыццё старажылы.
Яшчэ Ганна Хомчанка кажа пра тое, што іх крыніца мае цудадзейную сілу. Нездарма каля яе стаяць крыжы. „Некаторыя людзі атрымалі цудадзейнае лячэнне пасля таго, як ахвяравалі крыніцы грошы ці якія каштоўнасці”, – такое цікавае спалучэнне паганства і хрысціянства ў будзішчаўскай версіі. „Нашая крыніца рэагуе на кепскіх людзей. Калі нехта злы паглядзіць на крыніцу, вада становіцца колеру малака”, – расказвае старая. Мы самі відавочцамі гэтай прыроднай анамаліі не былі. Відаць, з нашай аўрай усё ў парадку.
Ганна Хомчанка ўзгадвае, што старыя калісьці прадказвалі канец Будзішча.
– Некалі мне мая баба распавядала, а ёй яе баба, якая ў манастыры Кіева хадзіла пехатой, што не стане Будзішча. Я ў гэта не верыла, як гэта не стане, калі 300 двароў, некалькі паралельных класаў у школе… Але здарыўся Чарнобыль і прароцтва здзейснілася. Яшчэ некалькі гадоў – і ўвогуле ад нашай вёскі не застанецца і следу.
Мікола Бянько, Юлія Сівец, Беларускае Радыё Рацыя, Гомель-Будзішча-Гомель
Фота: Мікола Бянько і Юлія Сівец
Глядзіце таксама
