Што з таго, што Беларусь будзе “незалежнай”, калі яна не будзе Беларуссю!
Ніл Гілевіч – Народны паэт Беларусі, сатырык, празаік, нязломны барацьбіт за беларускую мову, дэпутат Вярхоўнага Савета ды заснавальнік Таварыства Беларускай Мовы.
Гэтае інтэрв’ю Ніл Гілевіч даў нашаму радыё летась, калі адзначаў свае 84 гады.
Ніл Гілевіч чытае свой першы верш
РР: Ніл Сымонавіч, Вы напісалі свой першы верш “Клятва” ў 15 гадоў, і ўжо тады першай тэматыкай была не прырода, не каханне, не нешта іншае, а мова. Адкуль у вас было такое памкненне?
Ніл Гілевіч: Я думаю, што памаглі мне выбраць для верша гэту тэму вялікія мае паэтычныя настаўнікі. Па тым часе гэта перш за ўсё Францішак Багушэвіч і Янка Купала, услед за імі – Багдановіч. Гэта па меры таго, як я знаёміўся з гэтымі вялікімі імёнамі, з творчасцю гэтых волатаў. Што датычыць самога пачуцця любові, захаплення мовай, то гэта ад калыскі, ад маці. Жыў у гэтай стыхіі моўнай, з першых дзён. Цяжка растлумачыць, як гэта складваецца. Так атрымалася, што вельмі дорага мне было слухаць, як гучыць беларуская песня. Менавіта беларуская народная. Песень гучалі дзясяткі, сотні, і з кінафільмаў яны ўсе былі на рускай мове. А вось нашы песні, якія пелі ў нас у застоллі… У нас кожныя два гады з’яўляўся ў сям’і новы жыхар, спраўляліся хрэсьбіны, склікалася радня, суседзі, сябры. Як я бывала слухаў, як нашы вясковыя жанчыны пяюць народныя старыя песні.
Затым мне ўсё маладое жыццё, пакуль я не стаў сам на ногі, не набыў свае эстэтычныя крылы, мне дапамагалі класікі нашай літаратуры. Страшэнна любіў чытаць і вучыць на памяць вершы паэтаў. І тых, якіх я назваў, і дадам сюды Якуба Коласа, а тады ж і Аркадзь Куляшоў, Максім Танк, якія былі для мяне жывымі класікамі. І па кнігах прозы: памятаю, якое незвычайна моцнае ўражанне зрабіла на мяне знаёмства з прозай Кузьмы Чорнага. Многа далі мне ў маладыя гады Янка Брыль, трохі пазней – Міхась Лынькоў, Іван Мележ ды іншыя.
Пасля прыйшло цвёрдае перакананне, што такое мова ў лёсе народа, і што такое мова для пісьменніка, для паэта. Яшчэ ў тыя гады пачуў: “ёсць мова – ёсць пісьменнік, няма мовы – няма пісьменніка”. Я ўжо ўсё чытаў так пільна, каб калі якое вельмі яркае каларытнае слоўца напаткаў, я яго браў у свой моўны арсенал. У мяне ёсць тры тоўстыя нататнікі-слоўнікі, якія пачаў сабе запісваць яшчэ нават у педвучылішчы. На добры лад варта было б з імі пазнаёміць і чытачоў, як я ўзбагачаўся скарбамі роднай мовы. Калі б мне хапіла сілаў яшчэ пратрымацца, можа б я і абнародаваў іх для філолагаў і моладзі, каб пацікавіліся, як паэт “узбройваўся” жывінкамі роднай мовы.
РР: Ваш першы верш быў напісаны ў 1947 годзе, мінула ўсяго 3 гады пасля нямецкай акупацыі. Вы вучыліся пры немцах у школе?
Ніл Гілевіч: Мне не так пашанцавала, як некаторым маім равеснікам. Мой аднагодка Алег Лойка, вядомы літаратар, прафесар, калега па працы, усе тры гады акупацыі вучыўся ў беларускай школе, бо ён жыў у горадзе, у Слоніме, там партызаншчыны не было. Мне пашанцавала менш, я вучыўся ўсяго адзін год – з 1941 па 1942. То бок, да вайны скончыў 3 класы, пад немцамі – чацвёрты клас.
Тады школы, паколькі лічыліся калабаранцкімі, што не ў тым духу выхоўвалі, то іх пазакрывалі. У Гайне, у суседняй вёсцы, я месяца не пахадзіў: новы вялізны будынак партызаны спалілі, каб немцы не маглі гарнізон паставіць. Гэта было звышнеразумна. І тры будынкі ў маёй вёсцы партызаны разабралі. Гэта было дзіка.
Мне заставалася займацца самаадукацыяй, чытаць кнігі. Прыйшлі немцы, а бібліятэкі ж засталіся. Людзі іх разабралі. Цёмныя мужыкі – на курыва, на цыгарэты – паперы ж не было. Але старшакласнікі і больш-менш пісьменныя людзі трымалі гэтыя кнігі. Можна сказаць, што наступныя два гады да вызвалення я чытаў кнігі, шмат чытаў кніг. Трапляў у рукі часопіс “Беларуская школа”, які выдаваўся пад немцамі ў Менску. Там друкаваліся педагагічныя матэрыялы, дыдактычныя і мастацкія творы. У адным з нумароў я ўпершыню прачытаў геніяльны верш нашага вялікага паэта Алеся Гаруна:
“Ты, мой брат, каго зваць беларусам,
роднай мовы сваёй не цурайся,
як не зрокся яе пад прымусам,
так і вольны цяпер – не зракайся!”
Гэта імя было тады забаронена ў савецкай беларускай літаратуры. Калі яго і ўзгадвалі, то толькі як ворага савецкай улады, як “нацдэма”. А гэта наш вялікі паэт, адзін з самых выдатных. Так што год вучобы ў той школе ды два гады самаадукацыі мне далі нямала. У “Беларускай Школе” я прачытаў раздзелы “Новай Зямлі” Коласа. Як зараз бачу гэтыя часопісы з малюнкамі, гэты раздзел “Раніца ў нядзельку” я на памяць вывучыў. Я ж любіў беларускае слова, беларускую мову, таму, як пачну чытаць, яно запаміналася само. Я ўвесь раздзел ведаў на памяць.
Так што, у мяне не начыста прапалі тыя тры гады.
РР: Пасля таго, як зноў усталявалася савецкая ўлада, усё больш і больш уціскалася беларуская мова. Гэты боль заўважны ў Вашых творах. Вы ўвесь час выступалі ў абарону беларускай мовы падчас “застою”, у тым ліку на Пленумах ЦК КПБ. Пазней, як ужо пачалася “перабудова”, Вас абралі народным дэпутатам у Вярхоўны Савет і Вы распрацавалі праект Закона “Аб мовах”. Як тады ўдалося прапіхнуць закон аб адзінай дзяржаўнай беларускай мове?
Ніл Гілевіч: Да пачатку “перабудовы” я добрыя два дзясяткі гадоў ва ўсю змагаўся за беларускую мову ў Беларусі, у Маскве, на пісьменніцкіх з’ездах, сходах, у друку, у артыкулах. Я быў дэпутатам Вярхоўнага Савета і ХІ, і ХІІ скліканняў. Закон аб мовах быў прыняты яшчэ ХІ скліканнем Вярхоўнага Савета. Я прымаў удзел у выпрацоўцы гэтага закона, яго складанні. Я быў старшыня камісіі па выпрацоўцы Закона “Аб мовах”.
Калі я стаў дэпутатам ХІІ склікання, быў вельмі засмучаны, бо вельмі мала дэпутатаў былі маімі аднадумцамі, паплечнікамі, якія цалкам стаялі на такіх жа пазіцыях у дачыненні да мовы, да нашай культуры, да гісторыі. Пераважная большасць былі або чыноўнікі, савецкія, партыйныя, або “гаспадарнікі” – старшыні калгасаў ды іншыя. Сярод такіх быў сённяшні кіраўнік дзяржавы Лукашэнка. Яны мяне не падтрымлівалі, а наадварот – па магчымасці пярэчылі, іншы раз нават іранічна стараліся ўкалоць. Я сцвярджаў адно: “Дарагія мае, нічога. Пройдзе нейкі час, і Вы ўсе зразумееце, што Вы памыляецеся. І калі вы хочаце, каб Беларусь заставалася Беларуссю, каб беларускі народ быў беларускім народам, вы прыйдзеце да ўсведамлення гэтай ісціны, і самі станіце на гэту верную дарогу”. Дарэчы, мне вядома, што некаторыя з тых дэпутатаў, якія былі разам са мной у тым Вярхоўным Савеце, зразумелі. Але, тым часам, нарастала моладзь. Сярод той нязначнай часткі дэпутатаў, з якімі вельмі актыўна працавалі ў Вярхоўным Савеце, перш за ўсё, канешне, назаву кіраўніка апазіцыйнай групы Зянона Пазьняка, але і пры ім многа хлопцаў было, якія стаялі на такіх пазіцыях, як стаяў Ваш пакорны слуга.
РР: Так здарылася, што ў 1994 годзе кіраўніком краіны стаў чалавек, які раней выступаў супраць адзінай дзяржаўнай беларускай мовы. Урэшце, потым ён і зрабіў расейскую мову дзяржаўнай, пачаўся заняпад нацыянальнай культуры. Беларусь атрымала шанец незалежнасці, але да ўлады прыйшоў чалавек, які быў супраць гэтай незалежнасці.
Ніл Гілевіч: Гэты чалавек быў выбраны беларускім народам. Ва ўсялякім разе, больш за палову беларускага народа былі вясковыя людзі, палітыкай не жылі, не цікавіліся. Ім спадабалася, што да кіраўніцтва краіны, на змену партыйна-савецкім бюракратам прыйдзе чалавек з народа, які быў старшынём калгаса, працаваў, так бы мовіць, з мужыкамі на зямлі, гэта ім вельмі імпанавала. Яны ўсе аддалі яму голас, таму што канкурэнтам быў Старшыня Савета Міністраў Кебіч. Ды ніколі вясковыя людзі, рабочы народ, армейцы ды іншыя не маглі прагаласаваць за нейкага чыноўнага бюракрата! А хто тады з народных масаў ведаў, чым хто дыхае? Якой любоўю ці нянавісцю да мовы, нацыянальнай культуры, гісторыі? Ведалі адзінкі ў Вярхоўным Савеце. І пачало тады адкрывацца, што нам не пашанцавала. Да ўлады прыйшоў чалавек, які не толькі не падтрымаў тых, хто змагаўся за родную мову, не далучыўся да таго змагання, якое было вельмі пільнае – трэба было выпраўляць становішча, якое склалася за дзясяткі гадоў, калі мова душылася, душылася, душылася, ён не толькі не падтрымаў, а пачаў ініцыіраваць рэферэндумы, адмяніў Закон “Аб мовах”.
Я яшчэ тады быў член Прэзідыума Вярхоўнага Савета, як я голас зрываў, прасіў, крычаў, заклінаў дэпутатаў, не рабіце гэтага глупства, ніякага роўнага двухмоўя не будзе, убачыце, што ўсё зноў скоціцца да адной мовы. Так і стала: літаральна праз месяцы пачалі закрывацца беларускія школы, беларускія газеты. І стала тое, што мы маем сёння. Звялі на нішто беларускую мову ў дзяржаўных установах, газеты лічаныя засталіся, і тыя – прыватныя. Колькасць дзяржаўных кніг – адзінкі. Тыя, што выходзяць на беларускай мове, гэта недзяржаўныя, гэта насуперак дзяржаўнай палітыцы. Тое, што ў нас яшчэ трымаецца там-сям мова, гэта не дзякуючы дзяржаве, якая абавязана спрыяць развіццю мовы свайго народа, а насуперак ёй. Нідзе ў свеце такога няма! Каб сябры роднай мовы змагаліся за яе са сваёй жа роднай дзяржавай! На жаль, яна на сённяшні дзень пакуль што няродная.
РР: Ужо 2 гады, як у нашым рэгіёне, ва Усходняй Еўропе вострая сітуацыя. Лунаюць думкі, што беларусам цяпер не варта змагацца з уладай, што Лукашэнка можа абараніць незалежнасць, што ён, так бы мовіць, “гарант беларускай незалежнасці”. Вы яго добра ведаеце, калі ён яшчэ быў у Вярхоўным Савеце. Што б Вы маглі сказаць людзям, якія пашыраюць гэтыя меркаванні?
Ніл Гілевіч: А я пра гэта сказаў нядаўна, адзін артыкул мой заканчваўся: “Вам трэба незалежная Беларусь, і мне трэба незалежная Беларусь. Вам якая трэба незалежная Беларусь, беларуская ці руская Беларусь?” І апошнія словы ў гэтым артыкуле: “Мне небеларуская Беларусь непатрэбна! Мне трэба беларуская Беларусь! Свабодная, незалежная, гэта ўсё добра, але мне трэба беларуская Беларусь!” Што з таго, што Беларусь будзе незалежнай, але яна ўжо не будзе Беларуссю! Гэта будзе такая частка Расеі. Якая краіна незалежная без сваёй мовы? Прычым, каб мы яе не мелі, а то тысячу гадоў мелі сваю мову! Канешне, правадыры будуць мець уладу, і што? Гаварыць са сваім народам як і сёння? Ні адзін міністр на мове народа не гаворыць з народам. Гэта страшная дзікасць. Дзе ў свеце ёсць, каб кіраўнік дзяржавы не гаварыў з насельніцтвам на мове гэтага народа.
РР: Якое Вы бачыце выйсце для нашага народа, каб змяніць, палепшыць сітуацыю?
Ніл Гілевіч: Паколькі я не прыхільнік вайны, я супраць крыві, не хачу, каб кроў пралівалася. Я вялікія надзеі ўскладаю на асветніцка-прапагандысцкую работу. Кожны малады чалавек мог вырасці ў нашых умовах зусім з іншай свядомасцю, магло б не быць гэтай любові да Бацькаўшчыны, да роднай мовы, як няма ў тысячаў і тысячаў маладых людзей. Але ж у тысячаў і тысячаў ёсць гэта любоў. Дзякуючы чаму? Дарослыя свядомыя патрыёты памаглі. Як некалі мне ў дзяцінстве памаглі Багушэвіч, Купала, Багдановіч, так і сёння памагаюць і паэты, і пісьменнікі, і навукоўцы, і грамадскія дзеячы, якія легальнымі спосабамі змагаюцца, пратэстуюць супраць становішча, у якім апынулася мова наша, культура. Праводзяць пікеты, мітынгі, сходы, утвараюць дзясяткі арганізацый, у якія запрашаюць маладых людзей, каб гэтыя маладыя людзі вырасталі патрыётамі. Я пры гэтым часта нагадваю адзін зусім блізкі нашай гісторыі прыклад. Некалі Расея, загрэбшы беларускія землі, загрэбла і палову Польшчы разам з Варшавай. Больш за сто гадоў гэтая палова Польшчы была ў складзе Расеі, і ў Варшаве працаваў рускі ўніверсітэт. Што рабіла інтэлігенцыя? Ну, два разы паспрабавалі падняць паўстанне – захлынулася ў крыві. Маю на ўвазе 1831 год, за тым – 1863-1864 гг. Але паміж гэтымі датамі і ўвесь час што рабілі? Вучылі моладзь у польскіх школах, яны дазваляліся, на шчасце, выдавалі польскія газеты, стваралі польскія гурткі ўсемагчымыя, выхоўвалі ў патрыятычным духу. І калі толькі наступіў момант спрыяльны – 1918 год – у адно імгненне Польшча стала незалежнай дзяржавай, скінула гэта ярмо царскае, і так ідэйна, духоўна, маральна народ быў падрыхтаваны, што праз год са зброяй пайшоў на Савецкую Расею. Канешне, Еўропа дапамагла. Ну дык правільна. Але ж праз год! Год назад былі калоніяй Расеі! Дык вось, калі мы ўсе, хто гэта разумее, будзем выхоўваць моладзь ад калыскі, ад дзіцячых садкоў, ад школы выхоўваць патрыётамі Беларусі, і перш за ўсё – патрыётамі роднага слова, як было ў Польшчы, мы не загінем. Наступіць і для нас 1918 год. На гэта мае спадзяванні. Ва ўсялякім разе, не сядзець рукі склаўшы. Я, на жаль, не выходжу на людзі шмат гадоў, але чытаю, колькі ў нас такіх добрых арганізацый, гурткоў, школ, дзе вывучаецца беларуская мова. Брава, гэта выдатна.
Добрыя людзі ўсё яшчэ спадзяюцца, спадзяюцца, ну і я ў тым ліку з гэтымі людзьмі спадзяюся і веру, што час наступіць. Не загінем!
Гутарыў Адам Завальня, Беларускае Радыё Рацыя
Фота аўтара
Глядзіце таксама
