Смерць вачыма палешука ХІХ стагоддзя
Пачатак і канец жыцця – гэта тэма так ці інакш хвалюе кожнага з нас, а тым больш калі на календары дзень памяці продкаў. Дзяды як свята перажыло розныя часы і, пэўна, страта статусу выходнага дня не самае страшнае, калі мы памятаем нашых памерлых. Справа не ў адпачынку ў гэты дзень, а ва ўзгадцы продкаў, у чаканні іх на вячэру.
Кожная эпоха па-свойму малюе ўяўленне пра смерць. Усё залежыць ад стану рэлігійнасці, светапогляду народа альбо канкрэтнай групы насельніцтва ў нейкай адасобленай мясцовасці. Напрыклад, на Пінскім Палессі ў ХІХ стагоддзі глядзелі на тагасветнае жыццё зусім інакш. Нехта скажа, што былі неадукаваныя, мелі мала асветы, а можа наадварот, мелі тыя веды, якія мы страцілі ды разумеліся з прыродак.
Як бы тое не было, а нам, сучаснікам, цікава даведацца пра погляды на замагільнае жыццё нашых продкаў. Летась Беларускае Радыё Рацыя з нагоды Дзядоў распавяло пра пахавальныя традыцыі палешукоў (гл.: Гісторыя на Дзяды. Пахавальныя традыцыі палешукоў), а сёлета пазнаем, якой жыхары “краіны багнаў” бачылі смерць ды першыя дні душы нябожчыка.
(…) Смерць ва ўяўленні Пінчука прадстаўляецца ў выглядзе незвычайнага чалавека, якога ніхто не бачыць, акрамя паміраючага. На яго думку (жыхароў Піншчыны-аўт.), смерць таксама, як чалавек, мае галаву, рукі, ногі і іншыя члены; яна прыходзіць да хворага звычайна з касою, на канцы якой заўсёды вісіць кропля смерці. З’явіўшыся да хворага, яна становіцца ў ягонай галаве і, калі хворы адкрые рот, у яго з касы трапляе кропля смерці, ад якой ён і памірае. Пасля смерці душа апускаецца, або, як кажуць, палошчацца ў вадзе, якая знаходзіцца ў доме і тым апаганьвае яе. Напіўшыся той вады, у хуткім часе памірае, з прычыны чаго перад смерцю хворага хатнія выліваюць усю ваду на двор і той самы посуд, у якім была вада, перагортваюць да гары.
Пасля гэтага пачынаецца містыка. Нягледзячы на тое, што колішнія палешукі былі досыць веруючымі людзьмі, не адыходзілі ад старажытнага хрысціянства, але позір праз паганства таксама не саступаў. Тут вам і д’ябал, і розныя пачвары, з якім неабходна весці змаганне, каб далі спакойна жыць чалавеку і хатняй жывёле. Пры чым барацьба з нячыстай сілай вядзецца далёка не хрысціянскай малітвай.
(…) Душа памерлага да 9-ці дзён цалкам не разлучаецца з целам, а толькі замірае і праз 9 дзён зусім пакідае яго. Калі нябожчык быў добры ў жыцці, цела яго гніе і ён таго ня адчувае, а калі дрэнны, – ён адчувае, як гніе яго цела. Людзі злыя, як-то: знахары, чарадзеі, патанулыя, вісельнікі, а таксама багацеі пасля смерці застаюцца на зямлі да таго часу, пакуль вантробы іх не згніюць. Потым д’ябал уваходзіць у іх трупы, і яны пачынаюць хадзіць па хатах. Што робяць злыя людзі-нябожчыкі, блукаючы ноччу па хатах? Вераць, што нябожчыкі дыхаюць (хухукают) уначы над дзецьмі, ад чаго дзеці раптоўна паміраюць. Heдарма ж кажуць, што часта паміраюць дзеці. Палохаюць часта ноччу жывых па дамах, часам да паўсмерці, забіваюць жывёл і нават людзей, якія робяцца пасля смерці чорнымі.
Дарэчы высокая смяротнасць дзяцей была заўжды на Палессі. Гэта ў 1934 годзе адзначала і легендарная амерыканская даследчыца Луіза Арнер Бойд. Яна занатавала ў сваім падарожным дзённіку, што на могілках відаць шмат маленькіх магіл і крыжоў. Канешне, гэта абумоўлена не “подыхам мерцвіка над дзяцём”, а натуральнай адсутнасцю медыцынскай дапамогі. Паміралі і дарослыя, пераважна большасць пакутавала ад рэўматызму. Косткі так выкручвала, што як узгадваў у сваіх аповедах пісьменнік Фёдар Одрач пра бацьку – немагчыма было глядзець на тыя пакуты і чуць стогн роднага чалавека. Цяжкая праца рабіла сваю справу, але ж вернімся да матэрыялаў расейскага фалькларыста Дзмітрыя Булгакоўскага, які і апісаў погляды палешука на смерць. Вось што рабілі “людзі на балоце”, каб супрацьстаяць чорнаму нябожчыку.
(…) Супраць гэтага робяцца наступныя захады: абіраюць якой-небудзь дзень і збіраюцца ўсе жанчыны ў адну хату. Ноччу прадуць ніткі, ходзяць, ткуць кросны і такім чынам за адну ноч атрымліваюць палатно, праз якое жанчыны, якія маюць дзяцей, праходзяць па тры разы; потым усе выносяць яго за сяло і закопваюць паблізу крыжа. З гэтага часу нябожчыкі перастаюць дыхаць над дзецьмі. Супраць хаджэння мерцвякоў ужываюць і такую меру. Гаспадар таго дома, куды панадзіўся хадзіць мярцвяк, высыпае дарогу ад самага дома да могілак макам, а таксама вакол магілы, толькі не звычайным, а самасеяным, і пры тым асвечаным, таму што чарадзеі баяцца маку. Увечары запальваюць грамнічную свечку (свечку, асвячоную ў свята Стрэчання Гасподняга 2 лютага) перад тым акном, міма якога ходзіць мярцвяк.
Што злучае нас сённяшніх з поглядам продкаў? Усё роўна мы верым у нешта больш мацнейшае за чалавека, верым і ў жыццё пасля. Канешне, кожны ўяўляе гэта па сваім перакананням, але гэта ёсць. Ды і тэма смерці застаецца актуальнай.
Беларускае Радыё Рацыя
Глядзіце таксама
