Валянцін Стэфановіч: Як бараніцца ад „дзедаўшчыны”?
Рэкамендацыі, як змагацца з „дзедаўшчынай” у войску, распрацаваў праваабарончы цэнтр „Вясна”. Да гэтага падштурхнуў трагічны выпадак – забойства ці самазабойства Аляксандра Коржыча ў так званай „вучэбцы” Печы пад Барысавым.
Як прадухіліць падобныя выпадкі? Пра гэта разважае адзін з распрацоўшчыкаў рэкамендацый, юрыст праваабарончага цэнтру „Вясна” Валянцін Стэфановіч у размове з карэспандэнтам Радыё Рацыя Генадзем Барбарычам.
RR: Вы распрацавалі рэкамендацыі для тых, хто трапіў у складаную сітуацыю ў войску. Мабыць, гэтаму дапамог і ваш асабісты досвед. Вы ж служылі ў войску яшчэ пры Савецкім Саюзе. Можа, давялося пабываць і „салагам”, а можа быць, „дзедам”? Наколькі вялікай тады была гэтая праблема?
Валянціна Стэфановіч: Такая праблема была. І ў савецкім войску, мне здаецца, насіла сістэмны характар. У тым ці іншым выглядзе яна прысутнічала ва ўсіх вайсковых частках, дзесьці больш, дзесьці менш, напэўна. І ў мяне выклікала даволі вялікае здзіўленне ў негатыўным сэнсе, калі я пачаў чытаць пра тое, што адбываецца ў войску сучаснай Беларусі. І што за гэтыя гады, на жаль, сітуацыя карэнным чынам, як мы бачым, не змянілася. Мне цяжка судзіць, наколькі гэта сістэмная праблема ў войску. Ці яна прысутнічае паўсюль, ці толькі ў асобных частках. Але, што я чытаю, вельмі падобнае на тое, што адбывалася ў войску СССР. Хіба толькі, так сказаць, новыя „капіталістычныя” адносіны наклалі і тут свой адбітак. І войска, мы бачым, „камерцыялізавалася” вельмі моцна. Там прадаюцца ўвальненні, прадаюцца званкі па тэлефоне да дому і гэтак далей. Хіба што адрозненне ёсць у тым, што нацыянальны склад у беларускім войску больш аднародны. У савецкай арміі вялікія ўплывы мелі зямляцтвы, што яшчэ больш ускладняла сітуацыю ўнутры воінскіх калектываў.
RR: Звярталіся грамадзяне да вас у апошні час менавіта з гэтай праблемай – нестатутных адносінаў у войску і наколькі часта?
Валнцін Стэфановіч: Не, да нас не звярталіся. І ў прынцыпе мы, па вялікім рахунку, лічылі, што гэта не настолькі актуальная праблема. Таму што мы неяк не сутыкаліся з такімі выпадкамі. Я прыгадваю гісторыю „Вясны” і згадваю толькі, што калісьці, напрыканы дзевяностых ці напачатку двухтысячных гадоў, мы працавалі па некалькіх справах, звязаных з самагубствамі ў арміі. Таксама не зусім зразумелыя гісторыі былі. Але скончылася тым, што следства прыйшло да высновы, што мелі месца менавіта самагубствы. Аднак з чым гэта было звязана, расследавана не было. Ці гэта было давядзенне да самагубства, ці нейкія іншыя абставіны паўплывалі, што людзі прынялі такое рашэнне. Але апошнія справы высветлілі, што праблема не знікла, яна ёсць і праблема сур’ёзная. Таму мы вырашылі распрацаваць сваае рэкамендацыі.
RR: У чым іх сутнасць?
Валянцін Стэфановіч: Калі праблемы ў войску звязаны са здзекамі, з фізічным гвалтам, з вымагальніцтвам грошай, то ў юрыдычным сэнсе гэта з’яўляецца злачынствам. То есць гэта тое, што ўтварае склад злачынства паводле крымінальнага кодэксу. Таму мы прапануем сваякам, родным, пры сутыкненні з гэтай праблемай, калі іхні сын распавёў, што такія вось рэчы робяцца ў вайсковай частцы, што ён стаў ахвярай гвалту і здзеку, не маўчаць, казаць пра гэта. Трэба звяртацца з адпаведнай заявай у парадку, прадугледжаным крымінальна-працэсуальным кодэксам, аб здзяйсненні злачынства, звяртацца па месцы яго здзяйснення. То есць у Следчы камітэт той тэрыторыі, на якой ваенная частка знаходзіцца. Гэта можна зрабіць па пошце, асабіста падаваць заяву не абавязкова. Заява абавязана быць зарэгістравана паводле нормаў крымінальна-парцэсуальнага кодэксу, разгледжана ва ўстаноўлены тэрміны, то есць праведзена праверка. І адпаведна павінна быць прынята рашэнне. Альбо яе перанакіруюць у тыя органы, у кампетэнцыю якіх уваходзіць яе разгляд. Альбо, калі будзе ўстаноўлена, што ёсць склад злачынства ў дзеяннях тых ці іншых асобаў, узбуджана крымінальная справа. Ці калі органы следства не ўбачаць складу злачынства, то будзе адмоўлена ва ўзбуджэнні крымінальнай справы. Але ў любым разе мы прапануем звяртацца ў тыя дзяржаўныя органы, якія маюць права крымінальнага пераследу ў выпадку здзяйснення злачынства, права правядзення праверак. Гэта могуць быць і органы пракуратуры. На нашую думку, не зусім эфектыўнымі з’яўляюцца спробы вырашыць гэтыя праблемы, калі звяртацца да непасрэднага начальства, да камандзіра часткі. Па ўласным вопыце магу сказаць, што афіцэры ў войску не зацікаўленыя, каб гэтыя справы выйшлі за межы часткі. Яны звычайна спрабуюць не вырашыць, а пагасіць праблему ўнутры часткі без усякага рэзанансу, каб усё было ціха. Таму лепш звяртацца ў дзяржаўныя органы па-за Міністэрствам абароны – у Следчы камітэт, пракуратуру. Калісьці была ваенная пракуратура, зараз яе няма, а ёсць проста пракуратура, якая ажыццяўляе нагляд за законнасццю.
Урэшце рэшт, калі у частцы ўтвораны зусім невыносныя ўмовы, можна паехаць на прыём да міністра абароны, ці пісьмова звярнуцца да яго з патрабаваннем перавесці пацярпелага ад нестатутных адносін у іншую частку. Але гэта тое, што вымагае пэўнай пазіцыі бацькоў. Таму што, калі яны пра гэта нікому не паведамляюць, то аб праблеме ніхто не ведае і яны застаюцца з ёй сам насам. І тады чакаць, што хтосьці будзе рэагаваць на гэта, немагчыма. Таксама ёсць праваабарончыя арганізацыі і іх рэгіянальныя аддзяленні. Я ўпэўнены, што пры звароце ў любую з іх людзі атрымаюць неабходную кваліфікаваную кансультацыю. Ім дапамогуць скласці патрэбныя заявы. Плюс да таго, вельмі важна памятаць пра рэзананс, пра незалежныя сродкі масавай інфармацыі. Яны ўздымаюць канкрэтныя праблемы канкрэтнага чалавека. І можа быць, можна было б выратаваць жыцці людзей, калі б грамадству стала вядома аб іх праблемах раней, і гэтыя людзі не прынялі б такога апошняга рашэння ў сваім жыцці, якое яны прынялі.
А калі глабальна глядзець на сітуацыю нестатутных адносінаў у войску, то мне здаецца, што яна вымагае пэўнага незалежнага маніторынга, каб зразумець, наколькі яна з’яўляецца сістэмнай, сістэматычнай. Як у савецкім войску, дзе яна была сістэмнай праблемай і з якой змагаліся дзесяцігоддзямі і нічога не маглі з ёй зрабіць.
RR: Мабыць, таму што не асабліва і змагаліся.
Валянцін Стэфановіч: Змагаліся перыядычна. Калі сітуацыя даходзіла да крытычнага ўзроўню, калі нехта гінуў, то рабілі нейкія спробы разабрацца. Былі выпадкі, што асуджалі за нестатутныя ўзаемаадносіны ваеннааслужачых і адпраўлялі іх у дысбаты, – я такое сам бачыў у войску. Але сістэмна гэта праблему не вырашала. Як мне падаецца, самае галоўнае, што можа вылечыць гэтую хваробу, – гэта прафесійнае войска, дзе людзі будуць служыць, па-першае добраахвотна, а па-другое – гэта будзе іхняя праца. Але я не ведаю, ці гатовыя нашыя ўлады да такіх сістэіных рэформаў у войску. Яны могуць нам сказаць, што гэта дорага… Таксама мне здаецца, што праблема яшчэ і ў тым, – і гэта не змянілася з савецкага войску, я так падазраю, што нашы ваеннаслужачыя тэрміновай службы большасць свайго часу займаюцца не вайсковай падрыхтоўкай. Яны больш працуюць са швабрай, венікам і граблямі, чым з аўтаматам.
RR: Ці можа катэджы для генералаў будуць.
Валянцін Стэфановіч: У савецкай арміі і гэта было. Зараз я ўжо не ведаю… Але справа ў тым, што вялікую колькасць часу салдаты губляюць на самаабслугоўванне. Усе гэтыя нарады на кухню, прыборкі памяшканняў і таму падобнае. Гэтым мусіць займацца нехта іншы.
RR: У Расеі, дарэчы, перайшлі на сістэму, калі войска абслугоўваюць грамадзянскія службы.
Валянціна Стэфановіч: Так, вольнанаёмныя. У Літве тое ж самае. Там казармы не салдаты мыюць, у іх прыбіральшцыцы на гэта ёсць. І гэта вызваляе шмат часу для салдата. Ён служыць паўтара года. І за гэтыя паўтара года трэба паспрабаваць навучыць яго вайсковай спецыяльнасці, зрабіць з яго больш-менш нармальнага салдата. Таму кожная хвіліна дарагая. А ў нас атрымліваецца, што туды забралі, каб лісце сабіраць і снег грэбсці. Усё як было ў савецкай арміі, так і засталося. А трэба ўсю сістэму пераглядаць, каб зрабіць войска больш дзеяздольным і боездольным. Але гэта ўжо не ад праваабронцаў залежыць, а ад уладаў. А тое, што ад нас залежыць, – гэта калі будуць такія звароты, то мы павінны прыкласці ўсе намаганні, каб абараніць людзей. Таму што жорсткае бесчалавечае абыходжанне недапушчальна. Гэта катаванне з праваабарончага пункту гледжання.
„І мы са свайго боку гатовыя дапамагаць, калі звароты аб незаконым абыходжанні ў войску да нас будуць паступаць”, – запэўніў юрыст праваабарончага цэнтру „Вясна” Валянцін Стэфановіч.
Гутарыў Генадзь Барбарыч, Беларускае Радыё Рацыя
