Як змагаліся з “нізкапаклонствам перад Захадам”
Напрыканцы 1947 года ў Савецкім Саюзе пачалася барацьба з “нізкапаклонствам перад Захадам”. Прычына была навідавоку – савецкія жаўнеры, якія пасля 1945 года вярнуліся з Заходняй Еўропы, міжволі параўноўвалі пабачанае з тым, што яны назіралі на Радзіме. І, як след, усё менш і менш давалі веры афіцыйнай прапагандзе пра жахі “заходняга ладу жыцця”.
Прапагандысцкія матэрыялы пра “загніваючы Захад” ад рана да рана круціліся па радыё, друкаваліся ў газетах і тлумачыліся на палітінфармацыях. Нянавісць да ўсяго заходнееўрапейскага стала сінонімам слова “патрыятызм”, а слова “Амерыка” асацыявалася выключна са словам “сусветная рэакцыя”.
Усё гэта, на думку сталінскіх прапагандыстаў, мусіла зрабіць савецкіх людзей шчаслівейшымі.
Як праходзіла “барацьба з нізкапаклонствам перад Захадам” канца саракавых гадоў у Беларусі? Якая музыка была ў Менску катэгарычна забароненай? За што Міністэрства Дзяржаўнай Бяспекі магло арыштаваць тады сярэднестатыстычнага беларуса?
На здымку: Ірына Іванова (другі рад, справа) сярод студэнтаў Менскай музычнай вучэльні, 1948 год.
Наш карэспандэнт Марцін Война пагутарыў з Ірынай Івановай, якая акурат у 1948 годзе паступіла ў Менскую музычную вучэльню і выдатна памятае антызаходнюю прапаганду тых часоў.
Ірына Іванова: У 1948 годзе я паступіла ў Менскую музычную вучэльню. Час быў цяжкі. Але ж усе спадзяваліся, што цяпер, калі мы перамаглі, і вайна скончылася, можна будзе ўздыхнуць з палёгкаю. Што не будзе больш рэпрэсій, якія былі ў 30-ыя гады, калі людзі былі запалоханымі і баяліся нават пагана думаць пра савецкую ўладу. Але кароткая пасляваенная “свабода” хутка скончылася, і ўсё вярнулася нібы ў 30-ыя гады. Тады ў Савецкім Саюзе быў такі ідэолаг Андрэй Жданаў, які паставіў за мэту знішчаць усё мастацтва, культуру і навуку, якія мелі заходнія карані. Так з’явіліся знакамітыя пастановы ЦК ВКП (б) “Пра часопісы “Звязда” і “Ленінград” 1946 года і “Пра оперу “Вялікая дружба” Вано Мурадэлі” 1948 года…
РР: То бок, камуністычная партыя рэгламентавала мастацкае жыццё?
Ірына Іванова: Менавіта! Тады і з’явіўся тэрмін “нізкапаклонства перад Захадам” і была абвешчаная вайна “фармалізму” і “касмапалітызму”.
РР: А як гэтая барацьба адбівалася на вашай вучобе ў Менскай музычнай вучэльні?
Ірына Іванова: Савецкія музыкі былі проста забавязаныя вывучаць усе партыйныя дакументы і горача падтрымліваць усе пастановы ЦК ВКП (б)! Таксама ад нас патрабавалася гнеўна асуджаць усю сучасную музыку, якая была створана на Захадзе.
РР: А якое мастацтва і якая музыка тады лічыліся прагрэсіўнымі?
Ірына Іванова: Тады афіцыйна было абвешчана, што гітлераўцаў перамаглі выключна дзякуючы вялікаму расейскаму народу… Можна падумаць, што іншых народаў у СССР тады ўвогуле не існавала! У гэтым кантэксце менавіта расейская культура была афіцыйна прызнана самай прагрэсіўнай і перадавой у цэлым свеце. Так, напрыклад, у акадэмічнай музыцы найгалоўным кампазітарам быў афіцыйна прызнана Міхаіл Глінка – аўтар вядомй бздуры, што музыку нібыта сачыняе народ, а не кампазітары, а кампазітары яе толькі аранжыруюць…
РР: Але ж ХХ стагоддзе – вельмі цікавы час у еўрапейскай акадэмічнай музыцы. Ці ведалі Вы тады пра існаванне такіх кампазітараў, як Бэла Бартак, Густаў Малер, Альбан Берг?
Ірына Іванова: Якое там! Наконт усёй заходнееўрапейскай музыкі ХХ стагоддзя мы ведалі толькі адно – гэта “загніваючая заходняя культура”. Ведаць пра заходнюю музыку нешта іншае нам не дазвалялася. Нават геніяльны кампазітар Дзмітрый Шастаковіч быў абвешчаны “антынародным” і “фармалістычным”, карацей – нізкапаклоннікам перад Захадам! У нашым Беларускім тэатры Оперы і балета забаранялася, напрыклад, выконваць творы Рыхарда Вагнера – упершыню Вагнера там паставілі толькі пасля смерці Сталіна…
РР: Вагнер быў адным з улюбёных кампазітараў Гітлера… Можа, у гэтым прычына?
Ірына Іванова: Але ж Рыхард Вагнер не быў ідэолагам нацызма! У яго сапраўды геніяльная музыка, і гэта бясспрэчна.
РР: На той час штодзённае жыццё кантралявалася не толькі ідэолагамі кшталту Жданава, але і Міністэрствам Дзяржаўнай Бяспекі. Як гэта адбівалася непасрэдна на жыцці студэнтаў Менскай музычнай вучэльні?
Ірына Іванова: Кепска адбівалася. Напрыклад, катэгарычна забаранялася граць джазавыя кампазіцыі. Памятаю, вучыўся з намі адзін хлопец, які іншым разам граў джаз у перапынках паміж лекцыямі… За што яго вельмі хутка выгналі з музычнай вучэльні.
РР: А, можа, на яго нехта напісаў данос? Напрыклад – з аднакурснікаў?
Ірына Іванова: Імаверна так і было…
РР: А стукачоў за часамі вашай студэнцкай маладосці было багата?
Ірына Іванова: Так, вельмі і вельмі шмат. Але тады мне было ўсяго 16 гадоў, і пра стукачоў я неяк не думала. Увогуле, пра тое, што ў нашым асяродку былі стукачы, я дазналася значна пазней, ужо пасля смерці Сталіна.
РР: Ці ведалі Вы асабіста людзей, якіх МГБ рэпрэсавала менавіта ўжо ў пасляваенныя часы?
Ірына Іванова: Быў у мяне сябра дзяцінства, якога добра ведала яшчэ з даваенных часоў. Бацька ў яго быў вядомы ў горадзе акампаніятар. Маці выкладала музыку. Усё сям’ю арыштавалі невядома за што і адправілі ў лагеры. Адтуль яны ўжо не вярнуліся. Гэта быў 1949 год. Магчыма, іх арышт неяк быў звязаны з “барацьбой супраць нізкапаклонствам перад Захадам”.
РР: За што можна было патрапіць у МГБ у канцы саракавых – пачатку пяцідзесятых гадоў?
Ірына Іванова: За што заўгодна. Гэта была латэрэя. Тады МГБ трэба было неяк апраўдаць сваё існаванне. Таму і прыдумляліся самыя розныя справы. “Справа бязродных касмапалітаў”, “справа вейсманістаў”, “справа эсперантыстаў”, “справа дактароў”…
РР: Калі ж, нарэшце, наступіла палёгка? З якога часу ў Менску можна было вольна слухаць джаз і нават яго выконваць?
Ірына Іванова: У канцы пяцідзесятых нарэшце настала хрушчоўская “адліга”. Пасля таго, як Мікіта Хрушчоў з’ездзіў у Амерыку, у Маскве арганізавалі амерыканскую выставу. Некаторыя мае менскія знаёмыя ездзілі паглядзець на дасягненні амерыканскай тэхнікі і амерыканскай культуры. Тыя, хто там пабываў, пераканаліся, што ў тае ж Амерыцы жывуць такія ж самыя людзі, як і мы, што яны не д’яблы з рагамі… Толькі жывуць яны ў дзесяць разоў лепш, чым у тым жа Менску.
РР: Вы ўсё жыццё выкладалі музыку. Вам, як музыку, было цікава – а што адбываецца ў заходнееўрапейскай музыцы?
Ірына Іванова: Вядома ж, так! Але пра тое, што адбывалася “па той бок жалезнай заслоны”, мы маглі дазнацца хіба што з Бі-Бі-Сі, “Голасу Амерыкі” і “Нямецкай хвалі”. Праўда, усе гэтыя радыёстанцыя глушыліся, і ў савецкіх газетах называліся “радыёбрахалкамі”.
РР: А калі тая “жалезная заслона” знікла канчаткова?
Ірына Іванова: Толькі ў канцы 80-х – пачатку 90-х гадоў мінулага стагоддзя. Нашыя беларускія музыкі пачалі актыўна ездзіць у Заходняю Еўропу, хадзіць на канцэрты тых кампазітараў і выканаўцаў, якія лічыліся “рэакцыйнымі”. Там яны і пераканаліся, што музыка, раней забароненая, – цікавая, незвычайная і змястоўная.
РР: Цяпер і па расейскіх тэлеканалах, якія транслююцца на Беларусь, і ў некаторых беларускіх медыя гучаць сістэмныя абвінавачванні ў “бездухоўнасці”, “адсутнасці скрэпаў” і “агульным загніванні”…
Ірына Іванова: Усё гэта я ўжо чула ў канцы саракавых гадоў. Чорна-белай карціне сусветная культуры маглі паверыць яшчэ за Сталіным. Але ж у наш час, калі кожны чалавек можа знайсці патрэбную яму інфармацыю ў Сеціве, даводзіць пра бездухоўнасць заходняй культуры проста бессэнсоўна…
Сучасная антызаходняя прапаганда і афіцыйных беларускіх медыя, і медыя расейскіх, мала чым адрозніваецца ад выбрыкаў сталінскіх ідэолагаў. Толькі цяпер антызаходняй рыторыцы даюць веры значна менш, чым у тыя часы.
Марцін Война, Беларускае Радыё Рацыя
