Янка Трацяк: Працэс вычышчэння ГрДУ ад беларускага духу практычна завершаны
Янка Трацяк, кандыдат культуралогіі і дацэнт, які больш як 28 гадоў адпрацаваў у якасці беларускага выкладчыка, мусіў пакінуць Купалаўскі ўніверсітэт па сваёй волі. Агульная тэндэнцыя па вычышчэнні з гарадзенскай „альма матэр” беларускага духу, відаць, завяршае свой бег.
Янка Трацяк, ці не апошні, хто выкладаў па-беларуску свае прадметы. А што пасля звальнення? З ім пагутарыў наш карэспандэнт Якуб Сушчынскі.
РР: Нагодай сустрэчы стала сумная падзея – чарговы цвік у дамавіну вышэйшай школы Беларусі. Не так даўно мы пачулі навіну пра тое, што адзін з гарадзенскіх выкладчыкаў Наталля Сліж была звольнена з прыватнай ВНУ. А цяпер Купалаўскі ўніверсітэт, які працягвае ў лепшых традыцыях русіфікацыі, шальмаваць беларускіх выкладчыкаў, змяншаючы ім нагрузку і выжываючы іх… Такім чынам, чарговай ахвярай сталі вы.
Янка Трацяк: Па сутнасці, так. Праўда, я напісаў „па асабістым жаданні прашу мяне звольніць”, хаця былі напачатку планы напісаць больш глыбокія прычыны, чаму чалавек звальняецца з універсітэта. Гэта ўсё ж такі няпроста. Таму што амаль 30 гадоў працы і так раптам пайсці самому, гэта дарэчы ўчынак. Ён патрабуе вельмі глыбокіх прычынаў. Дык я напачатку напісаў, што звальняюся з наступных прычын, і ўказаў суцэльную русіфікацыю ўніверсітэта, указаў штучнасць і імітацыю якасці працэсу навучальнага і навуковага. І зразумела, неабдуманая і дзесьці драконаўская камерцыялізацыя ўніверсітэта, што, па сутнасці, адбівае ўсялякую ахвоту ад працы натхнёнай, ад працы шчырай, з аднаго боку, з другога боку, і студэнтаў у нейкай ступені адбівае ад вучобы, таму што вось нейкая такая штучнасць, тэхнічнасць, нейкая такая механічнасць, яна настолькі замбіруе студэнтаў і робіць іх нейкім тэхнічным прыдатнікам. У той час як навука, веды – гэта сфера духоўнай працы, гэта сфера духоўнасці. І ніякімі вебінарамі і рознымі тэхнічнымі, хай інавацыйнамі, тэхналогіямі веды не ўкладзеш так, як можна ўкласці словам, як можна ўкласці звычайнай, традыцыйнай, класічнай лекцыяй.
РР: Амаль 30 год вы працавалі ва ўніверсітэце, выкладалі і праз вас прайшла гэтая хваля беларусізацыі, уздыму вышэйшай асветы беларускай, да яе заняпаду. Далёка не кожнаму ўдалося дажыць да гэтага канца, пасля якога мусіць быць нейкі ўздым. Але напэўна не пры гэтай уладзе. З якімі надзеямі 30 гадоў таму вы прыйшлі выкладаць у гарадзенскі ўніверсітэт, закончыўся яго?
Янка Трацяк: Гэта быў 91 год. Гэта быў час рэарганізацыі факультэта беларускай філалогіі ва ўніверсітэце. Што значыў на той час сам факультэт? Вось зараз уявіць такое цяжка. Зразумела, гэта ўжо гісторыя, не кожны гэта ведае. Пяць-шэсць груп набіралі толькі на першы курс выкладчыкаў беларускай мовы і літаратуры. Гэта прыкладна, 100-125 чалавек. Існавала на факультэце 4 кафедры: кафедра беларускай мовы, кафедра беларускага мовазнаўства, кафедра літаратуры (самая вялікая была кафедра літаратуры) і кафедра беларускай культуры. Наша кафедра была пад кіраўніцтвам Аляксея Міхайлавіча Пяткевіча. І адразу, каб параўнаць, што было і што ёсць сёння, сёння існуе толькі адна кафедра беларускай філалогіі. І набіраюць 14-15 студэнтаў як настаўнікаў беларускай мовы і літаратуры. І 14-15 набіраюць з ухілам польскай мовы, польскай культуры. Атрымліваецца, па сутнасці, адна групка, якая дзеліцца на дзве падгрупы. Вось тое, што было і тое што страцілі. Можна паставіць пытанне: чаму так атрымалася? Гэтыя зрухі пачаліся адразу пасля ўводу прэзідэнцкай формы кіравання. Ужо недзе ў 95 годзе нас сталі аб’ядноўваць з гістарычным факультэтам, то бок, ліквідаваць факультэт беларускай філалогіі, як беларускі асяродак. Узнікла пагроза над нашай кафедрай. Бо калі ліквідуецца факультэт, то ў дзяржаўнай праграме зліквідавалі і курс “Беларуская культура”, а там было вельмі шмат гадзін. Зліквідавалі такія курсы як “Уводзіны ў беларусазнаўства”. У нас былі таксама яшчэ дзясяткі розных спецкурсаў, якія мелі непасрэднае дачыненне да гісторыі беларускай культуры, да канфесійнага руху. Па сутнасці, я чытаў гэтыя спецкурсы. Напрыклад, чытаў “Беларуская культура ў кантэксце сусветнай”, “Беларуская ментальнасць”. Але ўсё гэта сталі прыбіраць-прыбіраць. Маўляў, гэта абсалютна нічога не патрэбна. Затым зліквідавалі факультэт і пачалі рассоўваць нашу кафедру беларускай культуры. Гэты працэс прасочваўся праз усю гэтую гісторыю. Калі гаварыць, хто працаваў у той час на кафедры, напрыклад, гэта Генадзь Семянчук, Сяргей Токць, Альбіна Семянчук, сяргей Піваварчык, Эдуард Мазько, Юрась Пацюпа.. То бок, кафедра была насычана таленавітымі, ідэйнымі выкладчыкамі. І мне нават здаецца, што нехта моцна баяўся такой кафедры. Таму што быў беларускі дух на кафедры, да таго ж з ухілам патрыятычным да беларускасці, да навуковасці.
Неаднойчы заходзіў да нас на кафедру Ігар Васілевіч Жук, як дэкан факультэта. І ён дзівіўся, ён казаў тады цікавыя выразы, што, маўляў, „абыйдзіце ўвесь універсітэт, і вы не знойдзеце такой другой кафедры, на якой так дыскутавалі б і так перажывалі пра навуку, пра нашу гісторыю, пра нашу культуру, пра нашу мову, пра нашу літаратуру”. Ну тамака заўсёды былі моцныя дыскусіі. Я бег на кафедру, як не знаю куды, і мы там збіраліся, і мы там спрачаліся, жылі! Вось, мы гэтым жылі.
РР: Вось гэты дух пасіянарнасці рассыпаўся па ўсёй Беларусі. Хтосьці працуе ў Менску, хтосьці на ўласных хлябах. І, напэўна, у той час гэта моцна ўплывала на новае пакаленне, якое прыходзіла ва ўніверсітэт. Гэта прадоўжылася да пэўнага часу. Як вы лічыце, што з’яўляецца найбольшай небяспекай: руйнаванне беларускага асяродку вышэйшай школы, ці праграмы, якія даюцца ў сярэдняй школе? Якія дапускаюць прыходу ў ВНУ абітурыентаў, якія не могуць, часам, дзвух слоў звязаць, пераказаць нейкі тэкст? Выказаць сваю ўласную думку?
Янка Трацяк:Чаму гэта расцярушылася, уся гэта беларускасць, як яна знішчалася. Трэба аддаць належнае кіраўніцтву універсітэту, што хаця факультэт зліквідавалі, і наша кафедра завісла пад нейкай пагрозай, але нікога з працы, на той час, не выгналі. Гэта значыць, знайшлі нейкае месца, нехта пайшоў на іншыя кафедры. Была створана лабараторыя, пад кіраўніцтвам Святланы Куль. Туды пашлі таксама нашыя выкладчыкі працаваць. Іншымі словамі, усіх пакінулі ва ўніверсітэце. Зразумела, што не было ўжо такога асяродка суцэльнага, адзінага, як гэта была кафедра. І мы былі пераведзены тут на гістарычны факультэт. Таксама былі пераведзены на гэтак званы факультэт сацыяльна-гуманітарных дысцыплін. Але ўсё адно, кафедра існавала. Існавала амаль дзесяць гадоў, як кафедра „Беларускай культуры”. Пасля ўжо пачаліся змены. З нашай кафедры пачалі рабіць кафедру турызму. Вось тады і Швед быў прышоўшы на катэдру, як загадчык кафедры. І вось тады ўжо пачала кафедра расцярушвацца. Ведаеце, так атрымалася, што з той кагорты, нас тады было каля дзесяці чалавек на кафедры у найбольш актыўны перыяд, я – гэта быў „апошні з магікан”. Усё. Зараз – гэта зусім іншая кафедра. І хоць там ёсць кафедра „Турызму і культурнай спадчыны”, але там прыбралі слова „беларускі”. Там, на гэтай кафедры, няма і беларускага духу, там, па сутнасці, на ёй ніхто і не размаўляе. І, па вялікім рахунку, ніхто ўжо на гэтым факультэце, тым больш на нашай кафедры, не чытае курсаў на беларускай мове. Гэта я быў адзіны, і гэта, я лічу, таксама стала прычынай, што я апынуўся на нейкім такім маргінэзе.
Што характэрна для ўніверсітэта. Прыход у кіраўніцтва людзей не ад навукі, а невядома па якіх крытэрыях. Самае галоўнае, не па крытэрыях навуковасці.
РР: Мы можам сказаць, простым тэкстам. Гэта людзі лаяльныя да ўладаў, і да ідэалогіі падтрымання Лукашэнкі.
Янка Трацяк: Людзі ўзроўню Качанавай і Ярмошынай. Людзі, з адсутнасцю, я бы сказаў, інтэлекта, у гэтым кантэксце. Але яны ведаюць, што ёсць улада, каму і што трэба сказаць. І некаму думаецца, што на іх нешта трымаецца. На іх наадварот – усё рушыцца! Таму што, чалавек павінен жыць гэтым. А калі ён жыве думкай, колькі ён заробіць грошай, і дзе там можна яшчэ наехаць, ці прыціснуць, каб толькі хаця рот не раскрываў, то зразумела – гэта дарога ў тупік. Такая работа не мае ніякай перспектывы, і аніякага выхаду. Вось нешта падобнае ўтварылася зараз з нашай кафедрай, і па сутнасці, з нашым універсітэтам.
РР: Спадару Янка, дык гэтае шэльмаванне беларускай мовы ў сістэме вышэйшай школы, у сярэдняй школе, ці гэта часовая з’ява?
Янка Трацяк: Я думаю, што працэс русіфікацыі вышэйшых навучальных устаноў, ён быў прадуманы, і недзе ён паралельна з сумнавядомым рэферэндумам, па наданні расейскай мове статусу другой дзяржаўнай, і забаронай нацыянальнай сімволікі, вось адтуль бяруцца працэсы русіфікацыі. Бо, калі прасачыць, гэта не адзін толькі наш універсітэт, і іншыя ўніверсітэты. Як выкладчыкі беларускамоўныя, альбо, як скажам здзекам, „свядомыя гэтыя і змагары” , апынуліся нікому не патрэбнымі і не запатрабаванымі ва ўніверсітэце. Ну я не буду прыводзіць прыклады з нашага ўніверсітэта, вядомыя гісторыі пачынаючы ад Чарнякевіча, і заканчваючы можа нават мной. І сёння ўжо на факультэтах Гарадзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта не гучыць беларуская мова. Яна не гучыць нават на гуманітарных факультэтах. Што ўжо гаварыць пра тэхнічныя. Я думаю, што гэта прадуманая палітыка. Само па сабе гэта не магло адбывацца. Менавіта гэта віталася. І па сутнасці, людзі, як бы стваралі нейкі сваеасаблівы клан, і за кошт гэтых, беларускамоўных, выціскалі. Атрымалася непрыгожая карціна, што пастаянна нагрузкі не хапае, а вось чалавека выціснулі, выжылі, узялі ягоную нагрузку. Ізноў жа такі, бытуе меркантыльны падыход, што ў каго стаўка, у каго паўтары стаўкі. Менш за ўсё былі зацікаўлены пра якасць выкладання, пра здольнасць выкладчыка. Таму што калі параўноўваць мой асабісты ўклад і ў навучальны працэс і ў навуковы, дык у мяне два падручнікі, дзве манаграфіі, у рукапісах былі яшчэ падручнікі. Бо я па іх лекцыі чытаў. Мы ж распрацоўвалі ўсе дысцыпліны, бо кніг жа не было. Асабліва па турызме. У мяне распрацавана там пяць, ці шэсць курсаў. І яны добра распісаныя. Прыйдзе на маё месца малады выкладчык, але ён на такім роўні ведаў не падасць. Мы гэта разумеем, але існуе ва ўніверсітэце тэндэнцыя, што „ў нас незаменных няма”. Цынічная заява, збівае ўсякую патрэбу і зацікаўленасць у прафесіяналізме сярод выкладчыкаў. У выніку – церпяць студэнты. Тым больш студэнты, якія плацяць грошы. І немалыя грошы. А атрымліваюць не столькі глыбокія веды, а штучнасць, павярхоўнасць, і атрымоўваецца, што выходзячы спецыялістамі, яны мусяць пачынаць з нуля.
РР: Колькі вам прапаноўвалі гадзінаў, калі параўнаць сярэднія нагрузкі для выкладчыкаў універсітэта?
Янка Трацяк: З прыходам пенсійнага ўзросту, мне адразу прапанавалі 0,75 стаўкі, праз год – 0,5 стаўкі, ну і праз год 0,25 стаўкі. Пры тым памяншалася нагрузка ў якасць дыпломных гадзінаў і па дыпломнай працы. А лекцыйная нагрузка заставалася. Пагэтаму атрымлівалася смешная сітуацыя, калі я чытаю лекцыі па колькасці газінаў адпаведна стаўцы, а сам аформлены на 0,25 стаўкі. То зразумела, гэта не выгадная абсалютна праца. Як кажуць у народзе: аўчынка вырабу не варта. А з другога боку вельмі важна тое, што я стаў адчуваць сябе нейкім самотнікам у гэтым універсітэце. Уявіце сітуацыю, калі ідзеш па адным корпусе, па другім, па трэцім, і ты не бачыш ні надпісу на беларускай мове, не чуеш мовы. І ты з людзьмі сустракаешся. Яны на цебе гэтак глядзяць: „асцярожна, ага, вось гэты беларус, яшчэ не вядома як з ім справа”. І хутчэй хочуць з ім развітацца. І, як быццам бы, не знаю, у расейскім правінцыйным універсітэце, можа там наадварот, нейкая цікаўнасць была бы да мяне, як да выкладчыка, які гаворыць па-беларуску. Тут наадварот жа. І гэта моцна б’е па псіхіцы. Я не скажу, што былі праблемы са студэнтамі на моўнай глебе. Апошнія гады, нават калі я пытанні ставіў, на якой мове чытаць, то большасць гаварыла, што на беларускай. І я не ведаю, адкуль, але сёння моладзь падняла вось гэтую беларускасць. Не ведаю, ці ёсць плён у гэтым маёй працы? Калі ёсць, то добра. Хацелася б.
Цалкам гутарка ў далучаным файле:
Размаўляў Якуб Сушчынскі, Беларускае Радыё Рацыя.
