Юрый Жыгамонт: Нам укладаюць у вушы ідэю пра „недоязык”
Ні для каго не сакрэт, што людзей, якія прыехалі з глыбінкі, у Менску часта называюць «калгаснікамі», укладваючы сваю пагарду ва ўсё тое, што звязана з карэннымі жыхарамі Беларусі, якія жывуць у малых гарадах і вёсачках краіны. Гэта і адмысловая гаворка, і сціплая манера апранацца, і даверлівасць, адкрытасць, спагадлівасць. Усе гэтыя якасці выклікаюць у «карэнных» менчан ледзь не гідлівасць. Гэта — агідная асаблівасць любога мегаполіса, але ў Менску яна гіпербалізавана, даведзена часам да самых выродлівых формаў. Давайце разбяромся чаму.
Пачнём з банальнай праўды — пасля Другой сусветнай вайны Менск адбудоўвалі менавіта «калгаснікі», якія прыехалі сюды з глыбінкі. Заводы, тэатры, музеі, басейны і самыя прыгожыя гістарычныя будынкі горада зроблены мазольнымі рукамі сялян. Яны ж пракладалі новыя вуліцы, садзілі дрэвы і г. д. Пераважная большасць з нас — карэнныя гараджане толькі ў другім пакаленні: яшчэ нашы бабкі з дзядамі садзілі бульбу, а можа — садзяць да гэтага часу.
Вядома, вялікая частка праблемы крыецца ў мове. Дакладней, у крайнім нежаданні беларусаў прымаць яе і ідэнтыфікаваць з сабой у любым выглядзе. Нам дасюль пастаянна ўкладаюць у вушы ідэю пра «недоязык». Колькі сябе памятаю, мне заўсёды, літаральна з ранніх гадоў, кажуць: «Разговаривай нормально!» Беларускую мову не хацелі тут чуць досыць працяглы час, і наступствы гэтага нежадання мы пажынаем цяпер. Родная мова, яе форма, змяшаная з рускай мовай, якую называюць «трасянкай», да гэтага часу сімвалізуе нешта вельмі прыземленае, празмерна простае.
Асабіста для мяне моўнае пытанне паўстала ў дзяцінстве, калі ў пачатковых класах мы з братам атрымалі падручнікі. Я прыехаў да сваякоў у Нароўлю, убачыў падручнікі брата і здзівіўся. У мяне яны называліся «Родная мова» і «Русский язык», а ў яго — «Родная речь» і «Беларуская мова». Я пачаў гаварыць, што ў брата няправільныя кніжкі, таму што мы беларусы і наша родная мова — беларуская, але мяне хутка абарвалі, сказаўшы: «Яны разумныя, яны гарадскія, не лезь са сваімі вясковымі разважаннямі».
Дасюль не магу зразумець, адкуль у гарадскіх з’явілася смешная ўпэўненасць у тым, што ў іх ёсць нейкая інтэлектуальная перавага над жыхарамі вёскі. Памятаю яшчэ з юнацтва: я размаўляю з гарадской дзяўчынкай, якая заяўляе, што ўчора скончыла чытаць дзясяты том Пушкіна, і разумею, што гаварыць з ёй няма пра што. Важна не колькі кніг ты прачытаў, а што ты з іх вынес…
Я прыязджаю да сябе на радзіму, сустракаю трактарыста Валеру, пытаюся: «Як маешся?» А ён мне адказвае: «Ты ведаеш, араў сёння поле, і так мне добра стала ад свежага паху баразны, сонейка, зеляніны лесу ўдалечыні, што спыніў машыну, выйшаў і размаўляў з зямлёй. Пачуццё невымоўнае!»
Гэта, пагадзіцеся, сапраўдная паэзія! Паход у лес для сельскага жыхара падобны да паходу гараджаніна ў тэатр. Гэта цэлая гама гукаў, пахаў, вобразаў, якая выклікае сапраўдныя пачуцці, глыбокае эстэтычные захапленне. «Карэнныя» менчане здольныя заўважыць толькі малую колькасць гэтага. Тое ж і з многімі іншымі абласцямі.
У сталіцы інжынеры атрымліваюць навуковыя ступені, узводзяць будынкі, якія ўжо праз паўстагоддзя прыдатныя хіба што для зносу. Мой бацька з чатырма класамі адукацыі сам цалкам збіраў дом, выкарыстоўваючы адну толькі сякеру. І гэтыя драўляныя дамы ўжо прастаялі паўстагоддзя і прастаяць яшчэ сотню гадоў! Яшчэ прыклад — спытайце любую вясковую бабку пра любую расліну ў лесе. Яна вам выдасць усе яе гаючыя ўласцівасці (многія з якіх да гэтага часу невядомы сучаснай медыцыне), раскажа, дзе яна расце і калі лепш за ўсё збіраць. Падобныя веды батанікі і фармаколагі атрымліваюць гадамі, у вёсцы ж яны не лічацца адукацыяй, а з’яўляюцца чымсьці настолькі відавочным, што і задумвацца пра гэта няма чаго.
Вось і выходзіць, што просты вясковы хлопец або дзяўчына атрымліваюць у дзяцiнстве значна больш відавочна карысных, важных і патрэбных ведаў. Так, пры гэтым яны не ловяць па лясах пакемонаў — тут за гараджанамі адназначна захоўваецца пальма першынства.
Прастата і шчырасць — гэта якасці, падараваныя Богам. Не так даўно я ехаў у тралейбусе і выпадкова падслухаў размову дзвюх дзяўчын. Яны абмяркоўвалі перспектывы добрага заробку, казалі: «Едем на вокзал „обувать“ колхозников». Адна распавяла, як «подошла к лоху, приехавшему из глубинки, рассказала, что у нее якобы умерла мама, и попросила денег, а тот дал». Я не ведаю іншых краін, дзе, падышоўшы на вакзале да чалавека і папрасіўшы грошай, вы не нарвецеся на «да пайшоў ты!», а атрымаеце дапамогу. Часцей за ўсё дапамогуць «панаехi».
Такая прыстойнасць, даверлівасць, уменне суперажываць — унікальныя якасці, якія хутка забіваюцца мегаполісамі. Сказаць па праўдзе, мне здаецца, што калі па вуліцы Менска пройдзе сапраўдны чысты анёл, шчыра гатовы падзяліцца з першым сустрэчным апошняй кашуляй, вельмі хутка і ён праславіцца як лох.
Водзіцца за некаторымі людзьмі такая агідная якасць — узвышацца за кошт прыніжэння іншага. Звычайна на гэта здольны людзі слабыя, бездухоўныя. На жаль, нам даводзіцца канстатаваць, што ў горадзе падобных слабакоў значна больш, чым на вёсцы.
