Краіна Баскаў і адраджэнне мовы эўскара
Краіна Баскаў (Euskadi) мае плошчу 7,23 тысяч квадратных кіламетраў і з’яўляецца самай маленькай з трох разглядаемых аўтаномій Іспаніі. Па тэрыторыі гэта прыкладна тры Гарадзенскія раёны. Басконія – гістарычны рэгіён і аўтаномная супольнасць на поўначы Іспаніі. Сталіца – Віторыя-Гастэйс.
Сцяг краіны Баскаў
Насельніцтва налічвае 2 183 тысяч чалавек (дадзеныя 2011 г.). Шчыльнасць – 301 чалавек на кв. км., прыкладна ў 6 разоў больш, чым у Беларусі, і ў 14 разоў больш, чым у Гарадзенскім раёне. Згодна перапісу насельніцтва 2001 году 32,2 % жыхароў разумеюць і маюць зносіны на дзвюх мовах, 49,6% маюць зносіны толькі па-іспанску, 18,2% ведаюць баскскую, але гавораць па-іспанску. Сітуацыя з роднай мовай тут горшая,чым ў Галісіі і Каталоніі.
Археолагі даказалі, што баскі каля Біскайскага заліву стала жывуць каля 14 тысяч гадоў – з эпохі неаліту.
Краіна Баскаў на мапе Іспаніі (вылучана чырвоным)
Першыя напісы на мове датуюцца 3 стагоддзем нашай эры. Мова Эўскадзі не залічаецца ні да раманскай моўнай сям’і, ні да індаеўрапейскай. Існуе шмат гіпотэзаў паходжання мовы. Пасля этналінгвістычнай экспедыцыі Вільгельма фон Гумбальта на пачатку 19 ст. нарадзілася так званая баскска-іберыйская тэорыя паходжання мовы. Пазней розныя аматары і даследчыкі склалі баскска-берберскую тэорыю, потым баскска-каўказскую і інш. Але найбольш даследчыкаў яе залічаюць да міжземнаморскай моўнай сям’і. Мова не падобна ні на адну з жывых, ці нежывых, хоць дзесяткі падобных слоў можна знайсці ў грузінскай, абхазскай, армянскай…І не дзіўна, бо як лічаць даследчыкі, мова баскаў, на якой некалі размаўлялі амаль усе жыхары Еўропы і поўначы Азіі, змянілася каля 5-6 тысяч гадоў таму.
Брытанскі даследчык Пітэр Бэкер знайшоў у баскскай мове сляды мовы афрыканскіх плямёнаў. Апошнія 12-гадовыя даследаванні іспанскага лінгвіста Хаймэ Марціна сапраўды паказваюць афрыканскія моўныя карані. Даследчык выявіў супадзенне баскскіх словаў з мовай малійскіх дагонаў на 70%. На апошняй размаўляе каля 300 тысяч чалавек. На чарговую гіпотэзу (тым больш іспанца) баскі пакуль ніяк не зрэагавалі. Таму тут пакуль больш пытанняў, чым адказаў…
Як тут не ўзгадаць Беларусь і самы загадкавы ў свеце рукапіс – “манускрыпт Міхаіла Войніча”, мову якога да сёння пакуль да канца не ідэнтыфікавалі. Ліцвін Войніч ажаніўся на будучай ангельскай пісьменніцы Этэль Войніч (дзявочае прозвішча Буль), пляменніцы ангельскага тапографа Джорджа Эверэста (гара Эверэст названа яго імем, хоць мясцовыя назвы Джамалунгма і Сагарматха былі здаўна, ён быў кіраўніком тапаграфічнай службы Англіі, а вышэйшую кропку планеты ў вочы не бачыў), якая напісала вядомы“Авадзень”.
Цікава, што ў 19 ст. Міхаіл Войніч кароткі час працаваў у Гародні правізарам ў найстарэйшай захаванай аптэцы Беларусі, каля касцёла Святога Ксаверыя (Фарны касцёл).
Эўскара (баскская мова) з’яўляецца нацыянальным гонарам баскаў, яна лічыцца рэліктавай мовай у Паўднёва-Заходняй Еўропе. Эўскара карыстаюцца ў свеце ад 700 да 900 тысяч чалавек. Баскі пражываюць у Еўропе, Амерыцы. Больш за 600 аўтараў пішуць літаратурныя творы на эўскара…
Беларус Францішак Скарына 6 жніўня 1517 году выдаў першую друкаваную беларускую кнігу “Псалтыр”. У наступным годзе будзе сусветны юбілей – 500-годдзе з дня выдання беларускай Бібліі. Беларусаў з усіх славян апярэдзілі толькі чэхі.
Першая кніга ў баскаў з’явілася пазней, у 1545 годзе. Яна была выдадзена французскім баскам святаром Bernat Dechepare і мела назву „Linguae Vasconum Primitiae”. Потым выдаецца розная рэлігійная літаратура, пераклады, граматыкі, зборнікі прымавак. Першым баскскім класікам лічыцца святар Пэдра дэ Ахерэ Аспілікуэта, проза якога лічылася паказальнай.
У баскскай мове адсутнічае род і суфікс, у альфабэце 22 літары, каля 500 тысяч слоў і вельмі шмат сінонімаў. Верагодна таму аўтар-езуіт першай баскскай граматыкі Мануэль Ларамендзі ў 18 стагоддзі назваў сваю кнігу “Перамога над немагчымым”, склаў баскскі слоўнік. У другой палове 19 ст. узнікаюць розныя таварыствы па захаванні і развіцці мовы. Але сапраўднае, праўда кароткае, адраджэнне мовы пачалося толькі ў 1936 годзе, дзякуючы пісьменнікам і асабліва паэтам: Міколасу Армаэтксею Арыксу, Ксаўеру Лісардзі, Эстэбану Ўркіягу Лаўаксету. Пазней быў час заняпаду па вядомых прычынах, мову пачалі лічыць вясковай, хоць на пачатку 20-га стагоддзя была створана Каралеўская Акадэмія баскскай мовы. На радзіме выдаць кнігі было амаль немагчыма (панавала дыктатура), таму творы “Здалёку” Тэлесфора Мансона 1945 г. і паэму “Арантсасу” Сальвадора Міткселена 1949 г. выдалі ў Лацінскай Амерыцы. Сёння адным з буйнейшых і вядомых аўтараў ёсць Унаі Эларыага, уганараваны нацыянальнай прэміяй за раман “Трамвай”.
Як і бальшыня моваў свету маюць свае дыялекты, так і мова баскаў дзеліцца на розныя дыялекты (некаторыя вылучаюць іх ажно 5), часам яны моцна міжсобку розняцца.
А ўніфікаваную новую літаратурную мову Euskara batua стварыў толькі ў 60-я гады 20 ст. лінгвіст Кольда Мічалена.
Лінгвіст Кольда Мічалена
У 1977 годзе быў прыняты закон, так званы статут Гернікі, які вызначаў роўныя правы для баскскай і іспанскай моў. У наступным годзе ў Герніцы будуць сумныя ўгодкі, 80 гадоў назад, у час Грамадзянскай вайны добраахвотная частка “Люфтвафэ” легіён “Кондар” 26 красавіка 1937 году за тры гадзіны зруйнаваў горад. Дзве тысячы мірных жыхароў засталіся там назаўсёды. Мастак Пабла Пікаса гэтым быў моцна ўражаны і за месяц стварыў шэдэўр – карціну “Герніка” (бамбёжка гэтага баскскага гарадка падчас грамадзянскай вайны ў Іспаніі), якая пазней моцна натхняла людзей супраць вайны і фашызму. Праз паўтары гады пачнецца Другая Сусветная вайна. І ўжо іспанскія добраахвотнікі з “блакітнай дывізіі” вермахта застануцца на фотаздымках пры ўваходзе ў 1941 г. у беларускую Гародню…
У 1979 годзе ў горадзе Лехона быў заснаваны Ўніверсітэт Краіны Баскаў. Пры кастыльскай дыктатуры ўсё было інакш.
Генерал Франка закрыў ўсе баскамоўныя школы, выдавецтвы, часопісы, газеты, скасаваў аўтаномію і ўводзіў дыскрымінацыю (нават кар’ерны рост на дзяржаўнай і вайсковай службе). Выкарыстанне нацыянальнай сімволікі было забаронена і лічылася злачынствам. Нават за родную мову маглі адлупцаваць, ці пасадзіць у турму.
Сёння ў Краіне Баскаў сітуацыя іншая, веданне баскскай мовы патрабуецца паўсюль. Каб уладкавацца прыбіральшчыцай у дзяржструктуры, банкі, ВНУ неабходна ведаць баскскую мову (Эўскара) – інакш на працу не возьмуць.
Алесь Крой, адмыслова для Беларускага Радыё Рацыя
