„Не варта аддаваць Алексіевіч, як некалі аддалі Міцкевіча”
У Беларусі, як і ва ўсім свеце, працягваюць абмярковаў прысуджэнне Нобелеўскай прэміі ў галіне літаратуры Святлане Алексіевіч. Бадай ніхто так добра не можа зразумець лёс пісьменніцы, як іншая пісьменніца, да таго ж суайчынніца. Святлана Куль – доктар гістарычных навук і паэтка. Яна даследуе час, дакладней, як яго разумелі нашыя продкі. Алесь Аркуш пагутарыў са Святланай Куль пра першага беларускага лаўрэата Нобелеўскай прэміі ў галіне літаратуры.
РР: Ужо не першы год у розных букмекерскіх канторах час ад часу з’яўлялася інфармацыя, што Святлана Алексіевіч сярод лідараў на атрыманне Нобелеўскай прэміі ў галіне літаратуры. Вось і гэтым разам букмекерскія канторы паказвалі, што беларуская пісьменніца – галоўны прэтэндэнт. Але ці верылі Вы сёлета ў перамогу? Ці спадзяваліся?
Святлана Куль: Не. Шчыра кажучы, не. Чаму? Таму што Беларусь ніяк не пазіцыянавалася на гэтым літаратурным Алімпе – ні разу і ніколі. Гэта здарылася ўпершыню. То бок былі спробы, напрыклад, Барадуліна. Былі прапановы для Быкава. Але нічога не атрымалася. Усё ж такі Беларусь як краіна літаратуры не так добра вядомая – у Еўропе, у свеце. Скажам так, я спецыяльна не сачыла. Ужо было некалькі разоў, што мы спрабавалі, але не выйшла. Падумала, не буду я марыць, як будзе – так будзе. А калі яна атрымала… Я адкрыла свой Фэйсбук – то ўся стужка была з віншаваннямі, з абмеркаваннямі, з фотаздымкамі, перапостамі і г.д. І я зразумела, што ўсё адбылося.
РР: Пасля кожнага вызначэння Нобелеўскага лаўрэата ў галіне літаратуры ўвесь час ушчыняецца спрэчка, і заўсёды кажуць, што акрамя чыста літаратурнай існуюць нейкія іншыя плыні пры вызначэнні лаўрэата – палітычны чыннік, гендэрны чыннік, маўляў, сёлета трэба даць прэмію жанчыне, на летась – прадстаўніку Афрыкі і г.д. Ці думаеце, што гэтым разам таксама падобныя чыннікі ўплывалі?
Святлана Куль: Я думаю, што чыннік мог быць адзіны, хоць насамрэч іх было многа, але калі абстрагавацца ад дробязяў, таму што дробязяў шмат, і палітыка тут, канешне, адыграла ролю, але ўсё ж такі прэмію вызначае акадэмічная супольнасць, а не палітычная супольнасць. Не журналісты, не піяршчыкі. А вызначае прафесура. На мой погляд не ўбачылі адзін момант, вельмі важны ў прэміі Алексіевіч, не толькі для беларускай літаратуры. Справа ў тым, што прэмія дадзена фактычна за публіцыстыку. То бок гэта жанр дакументалістыкі. Такіх Нобелеўскіх прэмій раз-два – і больш няма. Чэрчыль атрымаў у свой час, але за гістачныя працы. То бок у дадзеным выпадку адзначаны новы, сучасны жанр дакументалістыкі, прычым з элементамі вуснай гісторыі, з элементамі журналістыкі. І гэты жанр мае такую ж самую вартасць, як і даўнія літаратурныя жанры – раман, белетрыстыка. У дадзеным выпадку беларуская пісьменніца, а я яе так пазіцыяную, яна не з Беларусі, яна беларуская пісьменніца, хоць рускамоўная. Яна на дадзенай вяршыні гэты сцяжок паставіла – што гэты жанр варты таго, каб яго ацэньваць па самай вышэйшай планцы.
РР: А мне здаецца, што адыграў яшчэ такі чыннік, як апошнія падзеі ва Украіне і Расеі. Бо насамрэч кнігі Святланы Алексіевіч і пра гэта – пра „чырвонага” савецкага чалавека.
Святлана Куль: Я скажу так: калі б не Святлана Алексіевіч, то хтосьці павінен быў пра гэта напісаць. І гэта не праблема “саўка” Савецкага Саюза, не толькі нашага рэгіёна. Калі паглядзець больш уважліва, што яна піша, – гэта праблема таго, чаго нам у свеце цяпер не хапае. Гэта асноўнае, гэта “зерне”. Спачування. Яна асэнсавала савецкую сітуацыю, асэнсавала канфлікт улады. Як быццам бы дэкларуюцца высокія ідэалы, якія не дасягаюцца, якімі прыкрываюць знішчэнне простага чалавека. І з другога боку – яна дала ўсім зразумець: людзі, а дзе вашае спачуванне. Я думала над тым: як яна піша, чаму так піша. І ў мяне ёсць добрая аналогія – хірург-анколаг. Не кожны доктар, а я з медыцынскай сям’і, не кожны доктар пойдзе на гэтую спецыяльнасць. Таму што там такая боль людская, такія страхі і жахі, – не кожны вытрымае. Але ён ідзе, таму што ён абавязаны – хтосьці павінен і гэтую медыцынскую работу рабіць. На мой погляд тут аналогія вельмі падобная. То бок спадарыня Святлана ўскрыла гэта сваім “скальпелем”, няхай ён рускамоўны гэты “скальпель”, але гэта праблема не толькі беларуская, або расейская, або казахская – гэта праблема сусветная.
РР: Што тычыцца рускамоўнасці твораў пісьменніцы, то сама Святланы Алексіевіч патлумачыла гэта наступным чынам – яна піша пра савецкага чалавека, і героі яе кніг гаварылі пераважна на рускай мове. Але зараз хачу сказаць пра іншае. Прысуджэнне гэтай прэміі выклікала моцную крытыку ў самой Беларусі. Самую моцную крытыку мы пачулі з Расеі. Але таксама гучала яна і ў Беларусі. Як гэта патлумачыць?
Святлана Куль: А я вам скажу, што здарылася. Па-першае, для Расеі ў дадзенай сітуацыі, у цяперашняй сітуацыі, гэтая прэмія – яшчэ адзін удар па той прапагандзе і абагаўленні савецкага, паднясенні гэтых касцей з маўзалея. Алексіевіч сваімі кнігамі руйнуе гэтую прапаганду. Таму што людзі цяпер будуць чытацца, да яе кніг будуць звяртацца. Няхай паглядзяць і ўзгадаюць, як усё гэта было. На што вы пачынаеце ідэалізаваць Савецкі Саюз. Паглядзіце, як гэта ўсё выглядала. У “Цынкавых хлопчыках”, у “Чарнобыльскай малітве”. Гэта ў Расеі. А ў Беларусі… Калісьці на Святлану Алексіевіч надта ругаліся і некаторыя мае сябры. Перадусім абмяркоўвалі тое, што яна сказала, маўляў, беларуская літаратура сядзіць у акопе і ні ніяк не можа развітацца са сваёй местачковасцю. Вось гэтая “акопнасць” і праявілася. Справа ў чым? Яна гаварыла не пра якасць літаратуры, не пра змест яе, не пра жанры. Яна гаварыла пра атмасферу, якая ёсць у літарацкім асяроддзі. І гэтая дыскусія ўсё высветліла. У мяне таксама ўзнікае тут вобраз. Ідзе бой. Хтосьці вырваўся з акопаў і бяжыць наперад у атаку, там Марціновіч бяжыць, Рублеўская, страляюць па ворагах, каб перамагчы. А Алексіевіч недзе на другім флангу і з другой зброяй. Але рухаецца ў тым самым кірунку. А шэраг сяброў сядзіць у акопе і гаворыць: куды ж яна пабегла – з другой зброяй і не разам з нашымі. Трэба было б каб яна або з намі ў акопе сядзела, або разам з імі бегла. Вось так мне гэта ўяўляецца. Але скажу пра іншае: мы 30 гадоў ужо, відаць з 85-га, ды і раней, вяртаем сабе Міцкевіча, і я ў тым ліку. Даказваем палякам, што ён і наш. Таму што ў яго сюжэты, алюзіі да беларускага фальклору, мясціны, літвінская душа і г.д. Дык што, затым нашыя ўнукі і дзеці будуць даказваць тое ж самае з Алексіевіч, калі мы зараз скажам: яна не наша, таму што на рускай мове піша.
РР: Тут можна прывесці прыклад з Янам Баршчэўскім, якога пераклалі на беларуску мову. Я сустракаў людзей, якія не ведалі, на якой мове перашапачаткова быў напісаны “Шляхціц Завальня”.
Святлана Куль: І яшчэ на конт мовы. На якой мове чытаюць творы шведскія прафесары? Вось пытанне.
РР: Або па-ангельску, або па-шведску.
Святлана Куль: Па-шведску. Ёсць умова для прадстаўлення ў Нобелеўскі камітэт – усе творы павінны быць перакладзены на шведскую мову. І творы Святланы Алексіевіч былі перакладзены на шведскую мову і прадстаўнены ў камітэт. Хто-небудзь пра гэта думаў, што ацэньвалі яе менавіта па-шведску?
РР: Вось яшчэ адно вострае пытанне. Дзяржаўныя выдавецтвы не друкуюць Алексіевіч ужо больш за 20 гадоў. І як гэта можна патлумачыць? Кніжкі яе нібыта не назавеш апазіцыйнымі. Як быццам пісьменніца ў нейкіх “чорных спісах”? Ці выдавецтвы проста страхуюцца – як бы чаго не атрымалася? На Вашу думку чаму так адбываецца?
Святлана Куль: А давайце мы складзем спіс тых, каго не друкуюць дзяржаўныя выдавецтвы. І вы пабачыце, што там не адна Алексіевіч. Там дзясяткі тых, хто мог бы стаць для беларусаў, для беларускай нацыі, для беларускай культуры знакавымі постацямі. Я не пра сябе, я сама сябе друкую. Я пра многіх сваіх знаёмых, сяброў. І незнаёмых, якіх чытаю ў Інтэрнэце, або гэтыя сціплыя выданні, якія выйшлі накладам у 100 асобнікаў. А дзяржаўныя выдавецтвы могуць паставіць умовы: а ўваходзьце ў наш Саюз пісьменнікаў Беларусі (маецца на ўвазе афіцыйны саюз. – АА) і мы вас хуценька надрукуем. Або я сутыкнулася з іншым: калі ласка, але заплаціце 2000 даляраў і мы надрукуем. Вы думаеце дзяржаўныя выдавецтвы таксама не ставяць фінансавых умоў. А што тычыцца Святланы Алексіевіч – надта вострыя тэмы, надта вострыя сюжэты. Хто ў нас у Беларусі зараз дае голас чалавеку з вуліцы, які не крычыць “ура, ура, у нас усё добра”. Які дзяржаўны рэдактар возьме на сябе адказнасць за друк кніжкі, якая падрывае вось гэтую “вясёлкавую” карцінку, што мы рухаемся харашо і ўсё ў нас нармальна.
РР: А вось зараз такая сітуацыя, што мусяць друкаваць.
Святлана Куль: А куды яны дзенуцца?
РР: На гэтай аптымістычнай выснове мы і завяршым нашую гутарку. Дзякуй за размову.
Гутарыў Алесь Аркуш, Беларускае Радыё Рацыя
Глядзіце таксама
