Святлана Алексіевіч дала голас тым людзям, якія звычайна маўчаць
Сёння, 10 снежня, у міжнародны Дзень правоў чалавека традыцыйна адбываецца ў Стакгольме і Осла ўручэнне Нобелеўскіх прэмій. Сёлета Беларусь нарэшце займела сваю першую Нобелеўскую прэмію – лаўрэатам па літаратуры стала пісьменніца Святлана Алексіевіч. Разам з журналістам Радыё Рацыя Змітром Косціным падзею абмяркоўваюць пісьменнік, вядучы перадачы “Жыццё з літаратурай” на нашым радыё Алесь Аркуш і каментатар нашага радыё Кастусь Бандарук.
Зміцер Косцін: Шмат чакалі ад Нобелеўскай лекцыі Святланы Алексіевіч. Якія вашыя ўражанні, што засталіся ад гэтай лекцыі, якая адбылася 7 снежня?
Алесь Аркуш: Я думаю, што гэта лекцыя сапраўды гістарычная. Але для сябе я вынес такую выснову: у гэтай прамове быў адзін сказ лішні, і аднаго сказу не хапіла. Святлана Алексіевіч сказала, што яна выйшла з “вялікай рускай літаратуры”. Але, згадаўшы біяграфію пісьменніцы, мы ведаем, што яна вучылася ў сельскай школе на беларускім Палессі, і напэўна вывучыла беларускую літаратуру, як раз тады, калі сталела і фарміравалася як асоба. Таму такога не магла быць, што на яе не паўплывала і беларуская літаратура. І па-другое, ва ўсіх гэтых гісторыях і развагах пра “чырвонага чалавека” не хапае адной дэталі пра страшную, жудасную праўду – перад усімі гэтымі бедамі і жахамі, якія апісала ў сваіх кніга Святлана Алексіевіч, адбылася настрайшнейшая бяда ў нашай гісторыі – генацыд беларусаў, калі ў 30-х гадах беларусы згубілі 90% сваёй нацыянальнай інтэлігенцыі. І ўсе пазнейшыя падзеі моцна звязаныя з трагедыяй 30-х гадоў. Я думаю, што гэтую высокую Нобелеўскую трыбуну трэба было скарыстаць, каб данесці гэтую праўду. Бо ўсе ў свеце ведаюць пра Халакост, пра генцыд армянаў. А вось пра генацыд беларусаў, я думаю, у свеце ніхто не ведае.
Кастусь Бандарук: Што тычыцца прамовы 7 снежня, дык гэта было проста падсумаванне творчасці Святланы Алексіевіч. Гэта было адрасавана для заходняй публікі. Не для чытачоў яе кніжак, не для людзей, якія азнаёмленыя з яе творчасцю, якія пра ўсё добра ведаюць. Яна як бы падсумавала свае пяць кніжак, падпіраючыся найважнейшымі цытатамі, каб прадставіць характар сваёй творчасці. І зразумела, паколькі ў яе творчасці не было згадкі пра тыя драматычныя падзеі канца 30-х гадоў, бо ў яе пра гэта не было ніводнай кніжкі, яны ўжо тычацца пачатку Другой сусветнай вайны, і яе драматычных, трагічных падзеяў. Таму я не магу сказаць, што ў яе прамове нечага не хапала, што нечага Святлана Алексіевіч не сказала, або сказала нешта лішняе. Зразумела, яна вельмі моцна падкрэсліла „вялікую рускую культуру”, і гэта можа трошкі рэзаць беларускае вуха.
Зміцер Косцін: Але таксама не варта адкідаць тое, што шмат хто гадаваўся на сусветнай літаратуры ў шырэйшым сэнсе, а расейская літаратура была даступная для беларусаў, дзякуючы таму, што ведалі мову.
Алесь Аркуш: Зноў такі, вяртаючыся да сваёй тэзы пра недахоп аднаго сказу і лішні адзін сказ. Мы ўсе добра разумеем, што Нобелеўская прэмія прысуджаецца з улікам геапалітычных падзеяў у свеце. Вось і Уладзімір Някляеў нядаўна ў інтэрв’ю сказаў, што наступіў час для Святланы Алексіевіч. Свет зноў жахнуўся ад падзеяў, звязаных з “чырвоным чалавекам”. І пачаў зноў разважаць: у чым прырода гэтага “чырвонага чалавека”. Але, не сказаўшы пра жахі 30-х гадоў, заходняму чалавеку не зразумела прырода “чырвонага чалавека”. Бо атрымліваецца, што ён схільны да гэтай „чырвані” генетычна. Атрымліваецца, што гэтага чалавека проста кланавалі “марксізмам-ленінізмам”. А насамрэч калёным гэбісцкім жалезам яго туды загналі. І заходні чалавек, які не ведае тутэйшых рэаліяў, проста дзівіцца, што гэта за людзі, якія так лёгка клануюцца.
Кастусь Бандарук: Алесь тут гаварыў пра тое, што Святлана Алексіевіч выказала ў кніжцы “Час сэканд-хэнду”. Гэты “чырвоны чалавек” абсалютна несмяротны. Ён сапраўды застаецца ў генах. Захоўваецца да цяперашняга часу. Але калі Алесь гаворыць, што Нобелеўская прэмія ўручаецца як нейкі геапалітычны праект, гэта таксама так. Прыходзіць такі час, калі трэба Нобелеўскую прэмію даць за нейкі літаратурны жанр. І вось не далі Рышарду Капусцінскаму, знакамітаму пісьменніку, які, па-мойму, значна лепшы за Святлану Алексіевіч, родам ён з Пінска, таксама з Беларусі. І вось як бы была запатрабаванасць на дакументальную прозу, якая мае сваю спецыфіку. Расейскія цяперашнія крытыкі кажуць, што гэта “бедная літаратура”. Яна бедная паводле свайго жанру. Журналістыка – гэта своеасаблівы жанр. Журналіст можа карыстацца тысячай – паўтары тысячы слоў, і гэта, зразумела, не будзе літаратура Ісака Бабеля. І была мабыць такая запатрабаванасць на ўзнагароджанне гэтага стылю – нон-фікшн, дакументальнай прозы, абапертай на тым, што пісьменніца чула, што запісала. Яна ж бясконца падкрэслівала, што яе галоўным інструментам з’яўляецца вуха, якое трэба разумець як дыктафон, мікрафон. Яна запісвала выказванні людзей, і таму, калі яна іх не падпрыгожвала, яны могуць падацца з літаратурнага пункту погляду даволі беднай прозай. Але варта было ўзнагародзіць як раз дакументальную прозу, і думаю, што ўзнагарода для Святланы Алексіевіч невыпадковая.
Зміцер Косцін: Можа як раз у гэтым заключаецца той закід, які прагучаў, што ў дыктафон, тыя людзі, да якіх звярталася Святлана Алексіевіч, не казалі пра генацыд беларускага народа, а казалі пра нейкія свае жыццёвыя клопаты, звязаныя з рознымі перыядамі нашай гісторыі. І тут, як сама Святлана Алексіевіч у лекцыі сказала, яна дала голас тым людзям, якія звычайна маўчаць.
Алесь Аркуш: Я яшчэ раз падкрэсліваю, што для айчыннага чытача, гэтыя кнігі абсалютна зразумелыя. Але для чытача заходняга варта ўсё ж патлумачыць. Бо калі падчас другой сусветнай вайны ўставалі і беглі на танкі з крыкам “За Сталіна”, то ня рэдка гэта было па кулямётамі СМЕРШа.
Кастусь Бандарук: Алесь тут закрануў надзвыча цікавую рэч. Ёсць у творчасці Святланы Алексіевіч нейкая недасказанасць. Я бы сказаў няпоўная праўда. Бо калі яна запісвала ўспаміны людзей, то людзі на публіцы не скажуць усяго. Сапраўды, у вайны не жаночае аблічча, але Святлана Алексіевіч не прадставіла сапраўлнага аблічча. Значыць, была там нейкая недасказанасць. Але гэта хутчэй віна таго, што людзі няшчыра расказваюць, не да ўсяго прызнаюцца.
Гутарыў Зміцер Косцін, Беларускае Радыё Рацыя
Цалкам гутарка ў гукавым фармаце
Глядзіце таксама
