Беларускі пратэст: ёсць падставы для аптымізму
Як бы ні развіваліся падзеі, падстаў для аптымізму сёння больш, чым для суму. Неабходна толькі ўсведамляць, што мы знаходзімся ў пачатковай фазе актыўнага супрацьстаяння мадэрнізаванай часткі беларускага грамадства з архаічнай дзяржавай.
Дзяржава плыла супраць плыні (мэйнстрыму), але яе архітэктары апраўдваліся тым, што гэта плынь ідзе супраць іх. Варта прызнаць, што адзінота беларускім архітэктарам не пагражала. Усходнія суседзі абралі аналагічны шлях, што і дазволіла двум лузерам знайсці адзін аднаго і заснаваць так званую Саюзную дзяржаву.
«Пабудаваць спрабавалі не проста палепшаную (і паменшаную) копію загінулай дзяржавы, — тлумачыць расійскі публіцыст Іван Давыдаў. — Будавалі адразу дзяржавы, што адсталі ад новага свету і няздольныя ў гэты новы свет упісацца. Дзяржавы, якія супрацьстаяць будучыні як з’яве».
Дыпламатычныя змаганні з Еўропай, якія мы сёння назіраем, не варта спісваць на выбары. Нашы выбары — толькі маркёр несучаснасці беларускай мадэлі. Яна, як і савецкая папярэдніца, не здольная ўзнаўляцца ва ўмовах палітычнай канкурэнцыі. Адкрыта ж адмаўляць дэмакратычныя нормы сёння ахвочых няма. Адсюль — гульні ў імітацыю. Калі ўважліва прыгледзецца, то парламент у нас — не парламент, прэзідэнт — не прэзідэнт, а выбары — не выбары.
Але ў любой імітацыі ёсць мяжа. Да шостай прэзідэнцкай выбарчай кампаніі яна была дасягнутая. Колькасць перайшла ў новую якасць, і гэта якасць аказалася крывавай. Таму варта адкінуць усе спадзяванні на ўнутраны дыялог. Дыялог для беларускай улады — толькі спосаб выйграць час, неабходны для перагрупоўкі сілаў.
3-е месца супраць 68-га
А як жа грамадства? З канца 1990-х гадоў яно не падавала прыкмет жыцця. Атамізаванасць — гэта значыць няздольнасць да самаарганізацыі — была яго галоўнай характарыстыкай. Сацыёлагі на сваёй «птушынай мове» ў такіх выпадках разважаюць пра нізкае значэнне сацыяльнага капіталу.
Сацыяльны капітал можна вымераць з дапамогай адказу на пытанне: «Ці можна давяраць большасці людзей або ў адносінах з людзьмі трэба быць вельмі асцярожным?» У чэрвені 2016 года сцвярджальна на яго адказалі 26% беларусаў. Шмат гэта ці мала? Для параўнання, у Даніі іншым людзям давяраюць 66%.
Давер з’яўляецца «змазвальным матэрыялам» прагрэсу. У сучасных грамадствах ён замяняе прымус. У якасці каментара прывяду выказванне бацькі сінгапурскага цуду Лі Куан Ю: «Калі б я мусіў апісаць адным словам, чаму Сінгапур дасягнуў поспеху, то гэта слова — “давер”. Менавіта давер да нас дазваляў замежным інвестарам засноўваць свае фабрыкі і нафтаперапрацоўчыя заводы ў Сінгапуры».
А што дапамагае расіянам інвеставаць у беларускія НПЗ? Асабістыя дамоўленасці самі разумееце з кім. Таму і не ўкладаюць еўрапейскія інвестары свае грошы ў беларускую нафтаперапрацоўку. Актыўнасць жа расіян тлумачыцца не іх зухаватасцю, а манаполіяй на пастаўку нафты. Сварыцца з імі — сабе даражэй. Але няма правілаў без выключэння. Прыгадаем гісторыю «Белгазпрамбанка».
Давер у эканоміцы немагчыма пераацаніць, а вось ацаніць — магчыма. Таму не варта здзіўляцца, што расійскія кампаніі каштуюць каля шасці іх гадавых прыбыткаў, а амерыканскія — 20–25.
Яшчэ адзін прыклад. У 2019 годзе Сінгапур з $101,3 тыс. ВУП (па парытэце пакупніцкай здольнасці) на душу насельніцтва аказаўся на 3-м месцы ў свеце, а Беларусь з $19,3 тыс. — на 68-м. Адчуваеце розніцу?
Рэкамендую ўспамінаць гэты прыклад, калі прапаганда чарговым разам будзе параўноўваць сучасны ўзровень даходаў беларусаў з узроўнем «ліхіх 90-х».
Настрадамусы падвялі
Сацыёлаг «Лявада-цэнтра» Барыс Дубін лічыў, што пазбаўленне грамадства рэсурсу даверу з’яўляецца найгоршым злачынствам савецкай улады: «Каб дамагчыся ад насельніцтва пасіўнасці і падпарадкавання, улада біла менавіта па сацыяльных сувязях, пазбаўляючы людзей апоры адзін у адным. Сёння нашы рэспандэнты мяркуюць, быццам ні на што не могуць паўплываць, а дамагацца сваіх правоў — бессэнсоўна. Тэрыторыя, падкантрольная чалавеку, сціснулася да памераў невялікай сям’і».
Да лета 2020 года выказванне расійскага сацыёлага было актуальным і для Беларусі. Здавалася, нічога не абяцала развароту грамадскіх настрояў на 180°. Але яны развярнуліся. Аднаго-двух тыдняў для гэтага хапіла.
Чаму ж нікому з мясцовых настрадамусаў не ўдалося трапіць пальцам у «дзясятку»? Па-першае, па прычыне адсутнасці гуманітарных навук у Беларусі як такіх. Тое, чым займаюцца прафесіяналы на акладах, да навукі дачынення не мае, бо яны спецыялізуюцца на апраўданні курсу, абранага адзіным палітыкам у 1994 годзе. У тых жа, хто да бюджэтнай кармушкі не дапушчаны, больш, чым на каментары бягучых, падзей рэсурсаў не хапае. Ні інтэлектуальных, ні фінансавых. Ім не да сістэматычных даследаванняў.
Па-другое, бедныя рэсурсы, якія ўдавалася здабыць экспертам, свабодным ад абавязацельстваў перад дзяржавай, накіроўваліся на вымярэнне пульсу соннага грамадства. Атрыманыя такім чынам веды мала чым маглі дапамагчы ў разуменні грамадства, якое перайшло ў стан узбуджэння.
Зразумела, спіс апраўданняў двума пунктамі не абмяжоўваецца. Дастаткова прыгадаць парадокс, які абвяшчае, што людзі не заўсёды дзейнічаюць так, як яны кажуць. Таму апытанні (пры іх наяўнасці) у лепшым выпадку дапамаглі б меркаваць пра настроі рэспандэнтаў, але не пра дзеянні, да якіх яны рэальна гатовыя.
Між тым, у нашых усходніх суседзяў назапашваліся аналагічныя змены, якія фіксаваліся расейскімі даследчыкамі. У прыватнасці, група эканаміста Міхаіла Дзмітрыева і псіхолага Анастасіі Нікольскай у 2018 годзе зафіксавала, што ў грамадстве знік запыт на «моцную руку», узрасло негатыўнае стаўленне да ўлады і знізілася эфектыўнасць дзяржаўнай прапаганды. «Для людзей, — падкрэсліў эканаміст у адным са сваіх інтэрв’ю, — раптам сталі выходзіць на першы план зусім не бытавыя, матэрыяльныя каштоўнасці, а каштоўнасці, якія сацыёлагі называюць постматэрыялістычнымі».
Усё толькі пачынаецца
Вось ужо трэці месяц на вуліцы беларускіх гарадоў выходзяць дзясяткі, а часам і сотні тысяч апазіцыйна настроеных да ўлады грамадзян!
Учорашняя казка стала явай. Але працэсы самаарганізацыі, што мы назіраем сёння, не адмяняюць распаду сацыяльных сувязяў, прыстасавання да карумпаванай улады і іншых люботаў, уласцівых аўтарытарным сістэмам. Чорна-белым бывае кіно, а пры размалёўванні любога сучаснага грамадства жыццё выкарыстоўвае ўсе колеры вясёлкі.
Ва ўмовах электаральнай мабілізацыі адны колеры пачынаюць іскрыцца і пералівацца, а іншыя — блякнуць. Усё лагічна. Нездарма ж кітайскае слова «крызіс» можна перакладаць як «магчымасць». Але любая новая магчымасць дзеліць людзей на пераможцаў і прайграўшых. Гэтага не пазбегнуць — галоўнае, каб пераможцы аказаліся ў большасці.
Здавалася б, у «аксамітных рэвалюцый» у канцы 1980-х гадоў колькасць прайграўшых была мінімальнай, але адкрыем кнігу «Святло, якое падманула надзеі» балгарскага палітолага Івана Красцева і яго амерыканскага калегі Стывена Холмса: «Людзі раптам зразумелі, што ў бліжэйшыя гады вырашыцца, хто будзе заможны, а хто бедны, хто будзе мець уладу, а хто не, хто акажацца на ўзбочыне, а хто будзе ў цэнтры падзей. Хто зможа заснаваць дынастыі, а чые дзеці будуць пакутаваць».
Не ўсё так проста. Няздольныя ўпісацца ў сучаснасць адказваюць на выклікі дэградацыяй, чым яшчэ больш зніжаюць свае шанцы скарыстацца новымі магчымасцямі. Паглядзіце на Польшчу і Венгрыю, лідараў па рэвізіі еўрапейскіх каштоўнасцяў.
* * * «Ёсць у рэвалюцыі пачатак, няма ў рэвалюцыі канца». Словаў з песні не выкінуць! Але як бы ні развіваліся падзеі, падстаў для аптымізму сёння больш, чым для суму. Неабходна толькі ўсведамляць, што мы знаходзімся ў пачатковай фазе актыўнага супрацьстаяння мадэрнізаванай часткі беларускага грамадства з архаічнай дзяржавай.
