Канфлікт у Карабаху: Грае Турэччына, а Пуцін не ведае, што рабіць
У Нагорным Карабаху зноў пачаліся баі паміж азербайджанскім войскам і мясцовымі армянскімі сепаратысатамі. Паводле дадзеных Арганізацыі Аб’яднаных Нацый, пачынаючы з суботы, загінула не менш за 33 чалавекі, яшчэ 200 атрымалі раненні.
Былы амбасадар Польшчы ў Арменіі, а цяпер выкладчык Варшаўскага Універсітэта Віктар Рос у каментары для нашага радыё зазначыў, што асноўнай прычынай канфлікту стаў неўраўнаважаны падзел зямель паміж саюзнымі рэспублікамі Арменіі і Азербайджана, калі з большага армянскі Карабах быў перададзены пад кантроль Баку. Таксама былы дыпламат падзяліўся сваім меркаваннем наконт ролі Расеі і Турэччыны ў гэтым канфлікце.
Віктар Рос: Сапраўды, канфлікт ужо вельмі застарэлы. 22 гады нічога не адбываецца з часу Бішкецкага дакумента пра прыпыненне агню. То бок, гэта не мір, не перамір’е, а прыпыненне агню. За гэты час мы назіралі мноства сутычак, невялікіх канфліктаў на памежжы, таму раён быў заўсёды неспакойны. Цяпер мы маем справу з эскалацыяй гэтага канфлікту.
Вядома, вырашыць пытанне надзвычай складана. Гэта была міна павольнага дзеяння, якую заклалі бальшавікі на пачатку 1920-х. Таму сам факт, што існуе армянская анклава невялікага рангу – гэта ўсяго толькі акруга, а не рэспубліка на тэрыторыі Азербайджана, і ў той самы час Нахічэвань на тэрыторыі Арменіі. Гэта адмыслова так было задумана, каб заўсёды была магчымасць узнікнення такога канфлікту, які мог бы быць прычынай для вырашэння нейкіх сілавых, аўтарытарных варыянтаў з боку Масквы ў дачыненні да гэтых нацый.
Вядома, быў уціск армянскага насельніцтва ў час, калі гэта была аўтаномная акруга саюзнай Азербайджанскай Рэспублікі. Паколькі гэта заўсёды былі гістарычна армянскія землі і сярод тых, хто там пражываў, пераважная большасць была армяне. Але адміністрацыйная ўлада належала больш азербайджанцам, якія паступова выцяснялі армянаў, і іх “неадпаведнасць” сярод насельніцтва скарачалася. Так што прэтэнзіі армянаў Карабаха былі абгрунтаванымі.
Калі пачалася перабудова, у 1988 годзе яны выступілі з прапановай уключэння ў Арменію. На гэтай падставе быў заснаваны камітэт “Карабах” на чале з Лявонам Тэр-Петрасянам, і ён даў мадэль для ўсіх нацыянальных франтоў на заходніх абшарах былога Савецкага Саюзу – ад Прыбалтыкі праз Беларусь і Украіну да Малдовы. Гэта прывяло да баёў, спачатку да трагедыі ў Сумгаіце, у Баку (пагромы супраць армянскага насельніцтва) гэта было прычынай пачатку баявых дзеянняў, у якіх Карабах супраціўляўся з дапамогай Арменіі, баевікоў Арменіі. Яны не толькі ўтрымалі Карабах, але значна яго пашырылі.
Цяпер 18% тэрыторыі Азербайджана знаходзіцца па-за кантролем уладаў Баку. Гэта раздражняе іх кіраўніцтва, тым больш, што былі перасяленні, азербайджанцы пакідалі гэтыя тэрыторыі, іх дамы знішчаліся, каб не было магчымасці вярнуцца на гэтыя месцы ў выпадку, калі было б прынята нейкае рашэнне палітычнага характару з дапамогай міжнароднай супольнасці. Гэта прывяло да сітуацыі, калі Азербайджан пачаў накопліваць сілу. Паколькі гэтая краіна мае вялікія запасы вуглевадародаў, яна можа прызначаць вялікія сродкі на ўзбраенне войска, то яны купілі сучасную зброю, інтэнсіўна праводзяць узбраенне сваіх жаўнераў, якія вельмі кепска ваявалі падчас канфлікту пачатку 1990-х. Азербайджан шматразова папярэджваў, што калі не будзе прагрэсу, то ў нейкі момант наступіць спроба сілавога вырашэння праблемы. Пакуль што мы бачым, што карабахскім баевікам удалося ўтрымаць сітуацыю пад кантролем. Загінулі дзясяткі чалавек. Сотні параненых, магчыма, гэты канфлікт затрымаецца на гэтым узроўні.
РР: То бок, гэта азербайджанскае войска першае парушыла рэжым прыпынення агню?
Віктар Рос: З боку Карабаха няма ніякіх прычынаў, каб цяпер парушаць перамір’е і ісці на азербайджанцаў, якія яўна ўзмацніліся. Думаю, што ініцыятыва належыць Азербайджану.
РР: Вы сказалі, што праблема Карабаха – гэта міна павольнага дзеяння, закладзеная савецкай уладай. А якая роля цяперашняй Расейскай Федэрацыі ў гэтым канфлікце? Як Крэмль глядзіць на гэты канфлікт?
Віктар Рос: Крэмль перадусім глядзеў на гэта як на тыповы замарожаны канфлікт. Таксама, як Прыднястроўе, як было з Абхазіяй і Паўднёвай Асетыяй – то бок, утрымліваць пад сваім кантролем сепаратысцкія ўтварэнні, каб трымаць супрацьлеглыя бакі ў зоне свайго ўплыву. Яны падтрымліваюць раз адзін бок, раз – іншы. Цяжка сказаць, што яны падтрымліваюць адзін з бакоў. Хоць сімпатыі, магчыма, больш на баку Арменіі, паколькі цяпер гэта адзіная буйная пляцоўка расейскага ўплыву на Паўднёвым Каўказе. Але ў той самы час мы бачым, што ва ўмовах, калі ў Расейскай Федэрацыі праблемы з фінансамі, яны ў буйным памеры прадаюць узбраенне Азербайджану, што вельмі расстройвае Сержа Саргсяна, які прад’яўляе прэтэнзіі Уладзіміру Пуціну. Таму, як бачым, Пуцін вядзе двайную гульню.
Я б тут у гэтым канфлікце, які цяпер узнік, не вініў бы расейскі бок, бо калі яго можна вінаваціць, то толькі ў тым, што ён так доўга нічога не рабіў, каб вырашыць гэты канфлікт. Уздзеянне Расеі магло б прывесці да таго, што Арменія неяк дамовілася з Азербайджанам наконт вяртання ўцекачоў і гэтак далей. У гэтай справе нічога не было зроблена.
РР: Сітуацыя, калі тэрыторыя, сярод насельніцтва якой пераважае адна нацыя, юрыдычна патрапляе ў іншую дзяржаву – гэта не адзіны выпадак. Тут блізка ў Еўропе ў некаторых раёнах Славаччыны пераважаюць венгры, там ёсць, напрыклад, школы па-венгерску, пэўная культурная аўтаномія, няма вялікіх праблемаў. Няўжо цяпер, у ХХІ стагоддзі, немагчыма праз міжнароднае пасярэдніцтва паўплываць на армянска-азербайджанскі канфлікт, каб яго мірна вырашыць?
Віктар Рос: Між славакамі і венграмі на працягу гісторыі не было вельмі сур’ёзных напружаных дачыненняў. Побач жылі розныі нацыянальныя меншасці. Што датычыць армянаў і азербайджанцаў, то гэтага пра іх нельга сказаць. Азербайджанцы блізкія Турэччыне, падчас канфліктаў армянаў з туркамі заўсёды ўзнікала азербайджанскае пытанне. Ішлі вельмі вялікія баі, менавіта ў Шушы, менавіта ў Карабаху, дзе азербайджанцы вялі буйнамаштабныя дзеянні супраць армянскай супольнасці. Армяне перажылі страшную трагедыю, страшныя ахвяры генацыду 1915 года. Гэта ўсё вельмі глыбока сядзіць у розумах гэтых людзей.
У гэтым канфлікце, які цяпер нарастае, я бачу ўмяшальніцтва знешніх гульцоў. Думаю, што перадусім – Турэччыны, якая хоча дэстабілізаваць сітуацыю ў гэтым рэгіёне. Магчыма, існуе нейкая дамоўленасць паміж Аліевым і Эрдаганам, якія вырашылі цяпер падняць гэтае пытанне і зрабіць вельмі нязручнай сітуацыю Уладзіміра Пуціна. Таму што для Эрдагана важна знізіць рэйтынг Пуціна ў сувязі ў вядомым канфліктам паміж Турэччынай і Расеяй па Сірыі, па курдах і гэтак далей. Расеі гэтая сітуацыя вельмі невыгодная, таму што яна цяпер павінна вырашаць, якая мадэль вырашэння пытання ім наогул пасуе. Калі яны вырашацца на такую сітуацыю, што Карабах увогуле выходзіць са складу Азербайджана раз і назаўсёды, то бок набывае альбо квазі-нацыянальную незалежнасць і далучаецца да Арменіі, то гэта варыянт Крыма – сыход пэўнай тэрыторыі ў іншую краіну. Як вядома, Расея гэта вітала і вакол гэтага стварыла сваю нацыянальную ідэалогію. Другі варыянт – гэта падвышэнне статусу Карабаха да ўзроўню аўтаномнай рэспублікі ўнутры Азербайджана, відавочна, варожа настроенай супраць яго. Гэта варыянт Данбаса, над якім доўга працаваў Пуцін з вядомымі вынікамі. Ён мае вызначыцца, які з гэтых варыянтаў пасуе, і ад якога ён адмаўляецца.
РР: То бок, як бы там ні было, усё роўна далейшай эскалацыі канфлікту, вайны цяжка будзе пазбегнуць?
Віктар Рос: Я не ўпэўнены, што яе цяжка будзе пазбегнуць, таму што азербайджанцы маглі даць толькі сігнал, калі гэта быў першы падыход. Вядома, у доўгатэрміновай перспектыве гэта нічога не мяняе, канфлікт усё роўна будзе працягвацца і зноў узнікне, але ёсць такая магчымасць, што мы назіраем першы крок, першае папярэджанне, якое можа распаўсціся без вялікіх наступстваў.
Гутарыў Адам Завальня, Беларускае Радыё Рацыя
Фота аўтара
Глядзіце таксама
