Павел Латушка: знешняя палітыка Беларусі сёння паралізаваная

— У апошнія два тыдні мы сталі сведкамі таго, як краіны Балтыі, Еўрасаюз у цэлым, ЗША і іншыя дзяржавы аб’яўлялі пра санкцыі ў адносінах адзін да аднаго. У пятніцу, 2 кастрычніка, Еўрасаюз зацвердзіў агульны спіс беларускіх чыноўнікаў і сілавікоў, у дачыненні да якіх уведзены санкцыі. У спісе 40 чалавек, але там няма галоўнага вінаватага падзей, якія адбываюцца ў Беларусі падзей — Аляксандра Лукашэнкі. Як вы ацэньваеце той факт, што ён не патрапіў у агульнаеўрапейскі спіс?

— Гэтае рашэнне Еўрасаюза, і ён мае права вызначаць тых асоб, у дачыненні да якіх абвешчаныя санкцыі. Еўрасаюз матывуе сваё рашэнне ў дыялогу з намі тым, што ён хоча прытрымлівацца прынцыпу адчыненых дзвярэй. Каб пошук магчымасці выхаду з сітуацыі, якая ў нашай краіне сітуацыі, — сур’ёзнага ўнутрыпалітычнага крызісу, які ўжо мае і міжнародны аспект, — ішоў праз дыялог. Што тычыцца дыялогу, мы гэтак жа прытрымліваемся гэтага пункту гледжання. Хоць, вядома, мы мяркуем, што гэты спіс павінен быць значна больш поўным. Там павінны прысутнічаць усе асобы, у тым ліку і былая першая асоба нашай краіны, якая прымала рашэнне аб выкарыстанні сілавога варыянту ў падаўленні мірных пратэстаў, — што прывяло да таго, што ёсць ахвяры. І, на жаль, яшчэ адзін смяротны выпадак адбыўся ў пятніцу, 2 кастрычніка, у СІЗА на вуліцы Акрэсціна ў Мінску. Ёсць пацярпелыя, параненыя, і ёсць вельмі шмат людзей, падвергнутых рэпрэсіям, палітычнаму ціску. Многія знаходзяцца па палітычна матываваных крымінальных справах у следчых ізалятарах. Мы разумеем, што ўсё гэта — не рашэнне генеральнага пракурора або старшыні Следчага камітэта ці міністра ўнутраных спраў. Гэта — палітычнае рашэнне былога кіраўніка Беларусі. У гэтым спісе мы не бачым сёння тых асоб, якія рэальна датычныя да здзяйснення супрацьпраўных дзеянняў у дачыненні да беларускіх грамадзян, — супрацоўнікаў падраздзяленняў МУС, суддзяў і пракурораў, супрацоўнікаў следчых органаў, якія прымалі адпаведныя рашэнні. Факт, што не ўзбуджаная ні адна крымінальная справа ў сувязі з дасканалымі ў дачыненні да беларускіх грамадзян злачынствамі, пададзена каля 1800 зваротаў грамадзян Беларусі. Гэта ўвогуле абуральная сітуацыя. Таму мы ўсё ж такі лічым, што прынятае Еўрасаюзам рашэнне пра санкцыі — сімвалічнае. Еўрапейскі Саюз такім чынам дэкларуе, што могуць рушыць услед больш маштабныя санкцыі.

— Вы кажаце, што ў вас ёсць пытанні да гэтага спісу. Ці кансультуюцца з членамі Каардынацыйнай рады Беларусі прадстаўнікі ЕС у цэлым, краін Балтыі, ЗША, каго ўключаць у такія спісы?

— Перш за ўсё, яны выкарыстоўваюць інфармацыю, якую даюць няўрадавыя арганізацыі. Каардынацыйная рады як такая з’яўляецца платформай для таго, каб усталяваць дыялог, і нашай мэтай з’яўляецца, вядома, прыцягненне да адказнасці ўсіх вінаватых у здзяйсненні злачынстваў. А таксама дамагацца вызвалення ўсіх палітычных вязняў і прызначэння новых сумленных выбараў. Мы ў пэўнай ступені кантактуем з еўрапейскімі структурамі, з Вялікабрытаніяй, ЗША, Канадай, Украінай, якая не з’яўляецца сябрам ЕС, але падтрымала рашэнне пра санкцыі.

У нас ёсць дыялог з еўрапейскімі структурамі — такімі як Еўракамісія, Еўрапарламент, АБСЕ, а таксама сусветнымі — напрыклад, з ААН. Гэта значыць такі дыялог у нас ёсць. Але ўсё-ткі еўрапейскія структуры, прымаючы гэтае рашэнне, зыходзяць са спісаў-прапаноў, якія падмацаваныя дакументальнымі сведчаннямі і падрыхтаваны няўрадавымі арганізацыямі або грамадзянскімі ініцыятывамі ў Беларусі. У сапраўдны момант мы бачым сярод асноўных задач працяг фармавання спісу, гэтым займаецца, у прыватнасці, і спецыяльная рабочая група. У спіс мы будзем ўключаць, як я ўжо казаў, супрацоўнікаў пракуратуры, следчых органаў. Таксама ў гэты спіс трапяць, як мы мяркуем, усе асобы, адказныя за фальсіфікацыі выбараў на ўзроўні кіраўнікоў выканаўчых органаў улады, мясцовых, членаў Цэнтральнай выбарчай камісіі, участковых выбаркамаў. Такое дасье ўжо пачалі фарміраваць, ёсць ужо істотныя напрацоўкі. І ў бліжэйшы час мы актывізуем гэтую дзейнасць. Усе тыя асобы, якія здзяйсняюць злачынствы, якія парушаюць выбарчы закон, — а гэта таксама з’яўляецца злачынствам, — павінны разумець, што адказнасць немінуча настане. Калі сёння ўнутры Беларусі ўлада не гатовая, не хоча рэагаваць на парушэнні, адказнасць можа наступіць заўтра ўнутры Беларусі. Калі, на жаль, могуць скласціся так абставіны, што гэта не адбудзецца, рушыць услед міжнародная адказнасць. То-бок, усе гэтыя асобы, якія здзяйсняюць злачынствы, забудуць пра тое, што можна будзе з’ездзіць у „Акропаліс”, пажыць у добрай гасцініцы, наведаць рэстараны ў Вільні, а таксама адправіцца за пакупкамі ў Беласток. У іх павінна быць дакладнае разуменне, што яны гэтага зрабіць не змогуць.

Мы, вядома, будзем зыходзіць з таго, што гэтыя дасье мы будзем перадаваць. Яны будуць насіць і публічны характар, і непублічны. Так што ўсе тыя, хто ведае, што здзейсніў злачынства, павінны разумець, што заўтра ў аэрапорце або на любым памежным пераходзе, іх могуць не ўпусціць на тэрыторыю Еўрасаюза.

Таксама мы праводзім работу па стварэнні прававых умоў, ідуць вельмі актыўныя кансультацыі з шэрагам адвакатамі ў розных краінах, у прыватнасці, у Вялікабрытаніі і Бельгіі, што дазволіць нам ажыццявіць наступны падыход: асобы, вінаватыя ў злачынствах і якія апынуліся на тэрыторыі ЕС, могуць быць затрыманыя і прыцягнутыя да крымінальнай адказнасці на падставе сфармаваных на іх дасье. Гаворка ідзе пра так званы прынцып экстэрытарыяльнасці. Ён не заўсёды можа прымяняецца. Але такія напрацоўкі ёсць у міжнароднай практыцы. І мы гэты прынцып будзем рэалізоўваць. Усе, хто парушыў закон, павінны ведаць: адказнасць немінуча настане.

— Дарэчы, з нагоды „Акропаліса”, віленскіх рэстаранаў і паездак за пакупкамі ў Польшчу. Якія, на ваш погляд, санкцыі супраць беларускіх чыноўнікаў і сілавікоў больш балючыя — Еўрасаюза агулам ці якія-небудзь санкцыі краін Балтыі і Польшчы?

— Вядома, для нас важная кансалідаваная пазіцыя ЕС. Чым больш гучна будзе чутны і чым больш яўна будзе выказаны голас Еўрасаюза праз рашэнні ўсіх краін, што туды ўваходзяць, тым мацнейшым будзе ўплыў. Мы не кажам пра ўплыў на Беларусь як на краіну, мы гаворым пра адказнасць асоб, вінаватых у злачынствах. Калі шэраг дзяржаў прымаюць нацыянальныя рашэнні больш выразныя, больш шырокія, — для нас гэта таксама важна. І вельмі важна, што нашы суседзі прытрымліваюцца гэтай пазіцыі. Бо менавіта нашы суседзі — і ў Літве, і ў Польшчы — перажывалі падобныя складаныя гістарычныя перыяды яшчэ не так даўно. І гэта вельмі свежа ў памяці літоўскага і польскага грамадства — іх барацьба за свабоду, правы чалавека, за тое, каб былі расследаваныя злачынства ў дачыненні да мірных грамадзян, учыненыя ў пэўны гістарычны перыяд. Тое, што сёння краіны-суседзі фактычна з’яўляюцца лідарамі ў гэтым працэсе, гэта вельмі важна, гэта сімвалічна, і гэта лагічна — па той простай прычыне, што гэта яшчэ вельмі свежа ў памяці.

Санкцыі будуць балючымі для беларускіх чыноўнікаў з пункту гледжання магчымасці іх уезду на тэрыторыю Еўрасаюза і краін-суседзяў, якія туды не ўваходзяць. Санкцыі таксама могуць тычыцца і іх нерухомасці, і аплатных аперацый. То-бок, людзі, якія парушылі закон, павінны будуць разумець, што наступіць момант, калі ні адна банкаўская картка з іх прозвішчамі не спрацуе на тэрыторыі Беларусі і ў іншых краінах свету, яны не змогуць скарыстацца сваімі банкаўскімі рахункамі. Гэтыя людзі павінны вельмі дакладна разумець, што сёння яшчэ ёсць шанец прызнацца ў здзяйсненні злачынстваў, не здзяйсняць злачынстваў, распачаць крымінальныя справы і пачаць расследаванні ў сувязі з пададзенымі заявамі. Бо жыццё значна даўжэйшае, чым сённяшні дзень, і наўрад ці яно таго варта, каб баяцца і выслужвацца толькі для таго, каб захаваць уладу ў руках чалавека, якія ўсялякімі спосабамі не жадае яе аддаваць, выкарыстоўваючы сілавыя рашэнні, парушаючы Канстытуцыю, закон, публічна заклікаючы парушаць закон. Трэба падумаць пра заўтрашні дзень. І гэта вельмі важна ўсім гэтым людзям гэта разумець.

— На мінулым тыдні прэзідэнт Францыі Эмануэль Макрон ў Літве сустрэўся са Святланай Ціханоўскай. А на гэты тыдзень анансаваная яе сустрэча з канцлерам Германіі Ангелай Меркель. Вам вядома, што будуць абмяркоўваць?

— Наколькі я дасведчаны, плануецца сустрэча ў фармаце сам-насам. Зыходзячы з маёй дыпламатычнай практыкі, скажу, што гэта вельмі важны момант. Таму што як раз у падобным фармаце вельмі часта абмяркоўваюцца найбольш важныя і найбольш важкія істотныя пытанні ў двухбаковым парадку дня. Будзем чакаць яе вынікаў. Гэтая сустрэча вельмі каштоўная. Вельмі важна, што сусветныя лідары — Францыі, Германіі — сустракаюцца са Святланай Ціханоўскай як з нацыянальным лідарам, які фактычна атрымаў большасць галасоў у ходзе апошняй выбарчай кампаніі. У нашым знешнепалітычным трэку — у дадзеным выпадку кажу, напэўна, не толькі ад Каардынацыйнай рады, але і як чалавек, які адказвае цяпер у грамадзянскай супольнасці за знешнепалітычны кантакты. Мы ўнеслі адпаведную прапанову, мы бачым механізм прыцягнення міжнародных медыятараў у працэс вырашэння ўнутрыпалітычнага крызісу ў Беларусі, які мае ўжо, на жаль, на дадзены момант і міжнародны аспект. Гаворка ідзе пра выкарыстанне мандату АБСЕ — як адзінай у сённяшняй сітуацыі міжнароднай арганізацыі, здольнай прымяніць свой мандат, рэалізаваць яго на практыцы.

Я аддаю сабе справаздачу, што вельмі часта ставіцца пад сумнеў эфектыўнасць мандату АБСЕ з пункту гледжання іх уплыву на замарожванне канфліктаў. Для таго, каб гэтага пазбегнуць і каб гэтая арганізацыя змагла больш эфектыўна працаваць на беларускім накірунку, мы мяркуем, што важна прыцягнуць буйныя краіны, якія маглі б падтрымаць гэты мандат, якія з’яўляюцца адначасова сябрамі АБСЕ. Тут вельмі важны фармат стварэння групы аd hoc, у якую маглі б увайсці Германія, Францыя, Вялікабрытанія, ЗША і, вядома ж, Расійская Федэрацыя. У тым ліку для нас важны ўдзел у гэтым працэсе краін-суседзяў, якія, перш за ўсё, выказваюць адназначную вельмі выразную пазіцыю па сітуацыі ў Беларусі і атрымліваюць у першую чаргу адказ ўдары з боку нелегітымнай улады Беларусі, і нейкую хай мінімальную, але шкоду панясуць.

Улада, вядома, спрабуе гэта ўсё падаць як тое, што Літва пацерпіць ці ледзь не эканамічны крах, што ўсходняя Польшча збанкрутуе пасля таго, як закрыюцца межы і пераарыентуюцца транзітныя патокі. Я, як дыпламат, які адказваў за эканамічныя адносіны, у тым ліку з Польшчай, мяркую, што гэта абсалютны блеф, спроба паказаць мускулы, якіх ужо няма. Іх ніколі і не было. Давайце ацэнім рэальны стан беларускай эканомікі: падзенне экспарту за 8 месяцаў склала 20 адсоткаў, падзенне рэальных даходаў — больш за чатыры адсоткі, узровень сярэдняй заработнай платы ў краіне ніжэйшы за 500 долараў. І казаць пра тое, што мы тут яшчэ пагуляем мускуламі і пераадрасуем транзітныя патокі праз іншыя краіны, павялічыўшы тым самым сабекошт прадукцыі, якая пастаўляецца на экспарт, і забяспечым канкурэнтаздольнасць, — ну гэта абсалютна блеф. Гэта гульня словамі.

— Святлана Ціханоўская на днях заявіла, што пачынае збіраць сваю каманду. Можам мы ўжо казаць, што гэта будзе нейкі ценявы ўрад? Калі так, то якая будзе ваша ролю ў ім?

— Наколькі я разумею, Святлана Ціханоўская прыняла рашэнне аб прызначэнні двух упаўнаважаных прадстаўнікоў. Па пытаннях правоў чалавека, і па пытаннях эканамічных. Мы таксама вядзем з імі дыялог, у сапраўдны момант адпрацоўваем антыкрызісны план, антыкрызісную платформу ў рамках Каардынацыйнай рады. І літаральна цяпер мы таксама праводзілі кансультацыі на гэты конт. Мы вядзем мэтавыя перамовы і абмеркаванні з канкрэтнымі групамі па эканамічным блоку, па блоку дзяржкіравання, рэгіянальных рэформаў, па Канстытуцыйнай рэформе. Усё гэта знаходзіцца ў вельмі актыўнай стадыі прапрацоўкі. І я спадзяюся, што ў бліжэйшы час мы таксама прадставім антыкрызісную платформу і, вядома, зыходзім з таго, што гэта будзе агульная пазіцыя — і Святланы Ціханоўскай, і Каардынацыйнай рады.

Цалкам інтэрв’ю з Паўлам Латукам чытайце па спасылцы.