Адкрыць гісторыю Бежанства
Лета 1915 года. Царская армія адступае з заходніх губерняў Расейскай імперыі, пакідаючы немцам спаленую зямлю. Царскія ўлады высяляюць сялянскія сем’і, некаторыя ўцякаюць самі, гараць цэлыя вёскі. Сотні тысяч вазоў цягнуцца на ўсход. Яны запаўняюць дарогі, праціскаючыся паміж ваеннымі калонамі. Пануе пекла: эпідэмія тыфу і халеры, спёка, нястача пітной вады, голад, абстрэлы і бамбаванне з боку немцаў.
Бежанцы – перадусім праваслаўныя беларусы, украінцы і расейцы (каля 70 %), а таксама палякі (12 %), габрэі, літоўцы, латышы і армяне. Паводле ацэнак гісторыкаў, свае дамы пакінулі каля трох мільёнаў чалавек. Гэта была самая маштабная прымусовая міграцыя ў ХХ стагоддзі ў гэтай частцы Еўропы. Тыя, хто перажыў кашмарнае падарожжа, дайшлі да Дону, Сібіры, Каўказу і Сярэдняй Азіі. Там яны перажылі дзве рэвалюцыі, а таксама крывавую грамадзянскую вайну. Праз 5–7 гадоў яны вярнуліся ў свае вёскі, ужо ў адроджанай Польшчы. І знайшлі тут спаленыя гаспадаркі, занядбаныя землі, голад і недавер з боку ўладаў. Але ім пашчасціла – выжыць, бо каля 30 % бежанцаў не перажылі выгнання.
Госць нашай студыі: кінарэжысёр, дакументаліст Юрый Каліна. Аўтар фільму «Бежанцы 1915-1922».
РР: У чацвер пройдзе прэм’ера Вашага новага фільму «Бежанцы 1915-1922». Тэма шырэй невядомая на Беласточчыне, што праўда, яна вельмі добра вядомая з сямейных пераказаў. Вельмі вялікая зацікаўленасць гэтая тэмай. Апошнім часам тут святкавалі стагоддзе тых трагічных падзей. Ці ёсць яшчэ магчымасць трапіць на твой фільм?
— Так. Прэм’ерны паказ адбудзецца ў чацвер, 5 кастрычніка. Мы запланавалі адзін паказ у кінатэатры «Forum» у 18 гадзін. Гэта даволі вялікая зала, але аказалася, што за тыдзень да прэм’еры усе білеты былі прададзеныя. Дзякуючы прыхільнаму стаўленню кіраўніцтва Беластоцкага асяродка культуры і кінатэатры «Forum» учора арганізавалі яшчэ адзін паказ. Можна прыйсці раней, у 16:30. Наколькі я ведаю, білеты ўжо можна купіць: ці ўжывую, пайшоўшы ў кінатэатр, ці нават праз інтэрнэт, не выходзячы з хаты. І нават фільм можна паглядзець праз інтэрнэт, але гэта будзе пазней.
РР: А калі прэм’ера на «Белсаце», бо фільм быў зроблены на замову «Белсату»
— Так, гэта фільм «Белсату», які ўзнік пры фінансавай дапамозе Управы Падляшскага ваяводства у Беластоку і горада Беластока. На «Белсаце» яго можна паглядзець у нядзелю, 8 кастрычніка. Гэта будзе тэлевізійная прэм’емра на беларускай мове. Я думаю, што праз некалькі тыдняў на сайце «Белсату» можна буде паглядзець чатыры моўныя версіі фільму паколькі мы падрыхтавалі фільм «Бежанцы» ў польскамоўным, беларускамоўным, расейскамоўным і ангельскамоўным варыянтах. І нават па-сербску, хоць версіі па-сербску на сайце не будзе.
РР: «Белсат» — частка польскага тэлебачання, і я так разумею, фільм цяпер з’яўляецца ўласнасцю Польскага тэлебачання. Я разумею, што яшчэ рана казаць, калі яго пакажуць на іншых каналах, хоць могуць паказаць на любым канале: пачынаючы з Першага па Беластоцкі, Культуру ці Гісторыю.
— Паказаць могуць, паколькі гэта фактычна уласнасць польскага тэлебачання «TVР», але я не ўпэўнены, ці пакажуць. Паколькі ў мяне не вельмі добры досвед з апошнім фільмам «Сярожа» пра Сяргея Нічыпарука. Прыгадаю, што тады нават Беластоцкі аддзел Польскага тэлебачання. Які быў выканаўчым прадзюсарам гэтага фільму, не паказаў яго нават у сваім эфіры. Пабачым, што будзе з гэтым фільмам. Мне цяжка выказвацца на гэтую тэму.
РР: Ці можна будзе атрымаць гэты фільм на дысках, бо я думаю, што будзе зацікаўленасць, ці на нейкіх іншых сталых носьбітах, кба не толькі ў інтэрнэце глядзець, бо не ўсе, асабліва у меншых мясцовасцях, маюць такое спалучэнне з інтэрнэтам, каб можна было свабодна, камфортна глядзець фільм.
— Так. Дзякуючы прыхільнаму стаўленню кіраўніцтва «Белсату» ўсе фільмы потым тэлеканал выдае мне на DVD-дысках. Я нават спадзяюся, што на прэм’ерны паказ ужо прыедзе дыск у вельмі прыгожым афармленні дарэчы, якое падрыхтаваў Лявон Тарасэвіч. Ён падрыхтаваў таксама плакат да гэтага фільму і на аснове гэтага плакату будзе таксама будзе вельмі цікавая і прыгожая вокладка.
РР: Так што варта выбрацца ў чацвер на паказ, бо нават, калі хто адыйдзе ад дзвярэй не атрымаўшы білету, магчыма, будзе пэўная узнагарода-суцяшэнне. І можна будзе паглядзець фільм дома.
— Я думаю, што гэты плакат можа быць большай падзеяй, чым сам фільм. Так мне здаецца.
РР: Ёсць таксама нагода мець плакат аўтарства сусветнай славы мастака. Хто ведае, праз пару дзясяткаў гадоў, якую ён будзе мець вартасць… У адным з інтэрв’ю, якое Вы далі мясцовай газеце, Вы сказалі пра гэты фільм, што гэта пэўнае Ваша разлічэнне з грахом у дачыненні да сваіх дзядоў, прадзедаў. З грахом не толькі тваім, але можна сказаць усяго нашага пакалення. Што мы, калі мелі магчымасць спытаць пра тыя трагічныя падзеі, дык гэтага не зрабілі. Ці пасля таго, як Вы зрабілі фільм, палягчэла?
— Крыху палягчэла, тым больш, што я нядаўна быў на магілах і бацькоў і бабкі з дзедам і прабабкі, ад якой фактычна расповед пра бежанцаў. Прабабка, народжаная ў 1897 годзе жыла з намі ў Кашалях яшчэ за маёй памяці. Яна была бежанка, што была ў Саратаўскай губерні. Першы ўспамін пра Бежанства і пра бабку гэта тое, што ў яе ў куфары была кіпа грошай: царскіх, савецкіх, усякіх іншых. Я думаю шмат хто з нашых слухачоў такое бачыў альбо чуў. Ну і мы малымі хлопцамі гралі гэтымі грашыма ў карты. Такая пашана тады была да спадчыны дзядоў і прадзедаў. А пасля я закапаў тыя грошы, зрабіўшы скрыню з дошак, і палічыў, што я зраблю свой скарб з гэтых бабчыных зберажэнняў. Але той скарб згніў.
РР: Вам пашанцавала запісаць некалькі асоб, якія памяталі тое Бежанства, хоць і са свайго вельмі ранняга дзяцінства. Яшчэ пад канец дзевяностых гадоў можна было такіх асоб запісаць. І мне здаецца, што тыя галасы, тыя жывыя сведкі эпохі, адрозніваюцца ад таго, што потым гавораць ужо дзеці ці унукі бежанцаў. Бо дзеці гавораць ужо без эмоцый.
— Першы раз я прафесійна пацікавіўся Бежанствам, калі Дарафей Фіёнік зрабіў выставу ў Бельскай ратушы дваццаць гадоў таму. Тады я палічыў, што варта запісаць людзей, якія яшчэ жывыя. У нас, у Кашалях, жыла такая бабка Лікера, наша суседка. Нарадзілася яна ў 1905 годзе. Я паехаў да яе з камерай і яна мне расказвала як у Расеі, ў Бежанстве, збіралі вату. Вядома, яна была ў Казахстане, і яны там збіралі бавоўну. Ну і такіх запісаў было зроблена некалькі, з іх я змантаваў кароткі рэпартаж. А калі ўжо сур’ёзна падышоў да тэмы, дык пачаў шукаць тыя запісы. Дваццаць гадоў — шмат часу і не ўсё, на жаль, захавалася, але некалькі запісаў засталося. Я лічу іх найбольш цэннымі ў гэтым фільме, апрача кінахронікі. Гэта таксама ўнікальная справа. Я быў у Дзяржынску, а архіве кінахронік у Беларусі. Там я знайшоў 6 хвілін хронікі з бежанцамі 1918 года з Оршы. Гэта ўнікальныя кадры, жывыя кадры бежанцаў, сярод якіх магчыма мае продкі, ці продкі нашых слухачоў.
Цалкам гутарку слухайце ў далучаным гукавым файле:
Гутарыў Мікола Ваўранюк.
Беларускае Радыё Рацыя
