Cтартаваў праект падляшскіх беларусаў “Наша памяць”
“Наша памяць” — стартаваў праект падляшскіх беларусаў, мэта якога — ушанаваць памяць цывільных ахвяр змагання польскага падполля з камуністычным ладам пасляваеннай Польшчы. Сённяшні госць Рацыі – Алег Латышонак, адзін з аўтараў праекта, з якім гутарыць Валянціна Лаеўская.
РР: Чаму стартаваў праект «Наша памяць» і чаму менавіта цяпер?
Алег Латышонак: Трэба пачаць з таго, што з ініцыятывай, каб заняцца помнікамі ахвяр польскага антыкамуністычнага падполля, беларускіх ахвяр, выступіў Яраслаў Іванюк – старшыня фонду «Kamunikat.org». І гэта было на з’ездзе таварыства два гады таму. Мы памалу пачыналі гэтую думку, а хутчэй сталі працаваць, калі аказалася, што некаторыя з гэтых помнікаў падпадаюць пад закон аб дэкамунізацыі. Некаторыя помнікі былі знесеныя, але, дзякуй богу, большасць помнікаў беларускіх ахвяр не падпадае пад гэты закон. Тым не менш, яны нішчэюць, на многіх несапраўдныя надпісы, нават даты. Таму мы вырашылі, што трэба правесці перапіс усіх гэтых помнікаў, спісаць усё, зарэгістраваць, каб яны былі зарэгістраваныя ўжо як помнікі мінулага, помнікі гісторыі.
І так памалу гэта пачало набіраць большыя памеры. Прыйшлі людзі, якія ахвотна працуюць. Гэта не толькі беларусы, але і палякі. І польская памяць не такая адназначная, як хацела б цяперашняя прапаганда. Сталі ездзіць групамі па месцах, дзе адбываліся ўсе гэтыя злачынствы, дзе ёсць помнікі, шукалі і перапісвалі магілы. Прыдумалі і старонку на фэйсбуку і назву «Наша памяць», бо трэба было ўжо неяк гэтую акцыю назваць.
РР: І тут варта адзначыць працу археолагаў і іх уклад якраз у гэты праект.
Алег Латышонак: Дапамагае нам сужонства Мацей і Маўгажата Карчэўскія – прафесійныя археолагі. Без іх дапамогі мы б не заклалі фундамента нашай дзейнасці – прафесійнага апісання ўсіх гэтых помнікаў і магіл. Дзякуючы ім мы зрабілі першы этап.
РР: Гэта паказвае, што праект «Наша памяць» ёсць такім агульным, а не толькі беларускім. Бо ахвяры ёсць ахвяры.
Алег Латышонак: Мы мусім паказваць гісторыю нашага сужыцця тут. Былі добрыя старонкі, былі кепскія. Але мы супраць таго, каб нейкая дамінуючая група кідала іншым, як павінна гэта памяць, паводле іх, выглядаць, як выглядала, паводле іх, гісторыя. Мы толькі абараняем гістарычную праўду.
РР: Якія помнікі для нас ужо страчаныя?
Алег Латышонак: Помнікі ў Вітаве і Нараўцы. Але я ведаю, што жыхары гэтых мясцовасцей хочуць паставіць памятныя знакі. У выпадку Вітава – нават на тым жа месцы.
Наша таварыства і фонд «Kamunikat.org», безумоўна, будуць у гэтым дапамагаць. Думаем і пра перыядычнае выданне, прысвечанае гэтым падзеям. Назбіраем дакументальны матэрыял і будзем публікаваць. І мая мара – гэта ў рэшце рэшт паставіць помнікі з надпісамі па-беларуску. Бо пераважна гэта польская мова альбо часам царкоўнаславянская, а беларускай мовы няма. А я хачу адзначыць, што ўсе гэтыя людзі загінулі толькі таму, што былі беларусамі. І гэта пацверджаны факт.
РР: Гэтае ўпарадкаванне, або рэгістрацыя помнікаў, бярэ пачатак ад крывавага рэйду Бурага. Чаму менавіта з гэтага месца?
Алег Латышонак: Паколькі Буры – спраўца самага вялікага злачынства ў дачыненні да беларусаў, постаць, якая яшчэ нават для прыхільнікаў культу выклятых жаўнераў не з’яўляецца адназначнай. І мы хочам прыпомніць людзям, што ён зрабіў.
Было некалькі паездак у Лозіцы, дзе якраз няма ніякага памятнага знака. І я думаю, што нашай першай задачай будзе паставіць памятны крыж менавіта ў Лозіцах. Там ёсць поле, дзе сабралі фурманоў, і менавіта там, я думаю, трэба паставіць памятны знак.
РР: Залешаны – гэта тое месца, дзе гэтая памяць захоўвалася. Што там яшчэ можна зрабіць?
Алег Латышонак: Там падчас гэтых паездак нарадзілася думка, што можна выкупіць сядзібу Сахарчукоў, на якой стаяў дом, у якім склікаў Буры гэты няшчасны сход і які пасля быў падпалены. Думаю, гэта вельмі важнае месца. Лявон Тарасэвіч наогул сказаў, што гэта фундамент нашай памяці – Залешаны.
РР: У Залешанах памяць захавана вельмі моцна. Наступным пунктам была Вулька Выганоўская.
Алег Латышонак: У Вульцы Выганоўскай мы знайшлі вельмі добра дагледжаныя магілы дзвюх ахвяр Бурага. На царкве ёсць памятная шыльда, прысвечаная забойству фурманаў з гэтага самага часу і гэтага рэйду. Але думаю, што трэба было б узгадаць і гэтыя дзве нявінныя ахвяры.
РР: Наступны прыпынак – Краснае Сяло. Там ёсць помнік.
Алег Латышонак: Там ёсць помнік і крыж. Прычым на крыжы дзевяць прозвішчаў, а на помніку – дзесяць. Рэч у тым, што на крыжы прозвішчы забітых вазакоў, а на помніку яшчэ і прозвішча солтыса, якога забілі раней.
РР: Наступная паездка была ў Пухалы Старыя.
Алег Латышонак: Там якраз дзякуючы дапамозе мясцовага жыхара мы трапілі на месца забойства вазакоў.
РР: Затым былі Зане, Шпакі, Канцавізна. У Занях і Шпаках ёсць помнікі, ёсць магілы. Была знойдзена і магіла Марыі Петручук.
Алег Латышонак: Яна абаранялася ад згвалтавання. За гэта яе і застрэлілі. Адшуканне яе магілы ініцыятар праекта Яраслаў Іванюк лічыць самым важным нашым дасягненнем. Хаця б дзеля гэтага варта было ўсё гэта пачаць. Паколькі жыхары вёскі нават не помнілі, дзе гэтая магіла.
РР: У Канцавізне зусім няма ніякіх напамінаў, што вёска згарэла.
Алег Латышонак: Магчыма таму, што ў Канцавізне, дзякуй богу, падчас рэйду ніхто не загінуў.
РР: Зараз вы рыхтуеце выставу…
Алег Латышонак: Мы назбіралі шмат матэрыялу і хочам паказаць, як выглядала наша праца і ў якім стане знаходзяцца гэтыя помнікі. Спадзяемся адкрыць выставу 29 студзеня ў чарговыя ўгодкі гэтых страшных падзей. Спадзяемся, што будзем яе паказваць у розных гарадах і вёсках, каб пазнаёміць з ёй жыхароў Гайнаўкі, Бельска, Беластока. Выстава рыхтуецца на трох мовах: беларускай, польскай, ангельскай.
РР: Гэта першы крок да таго, каб акцыя “Наша памяць” стала грамадскай. Ці адчуваеце вы падтрымку, што гэтая акцыя важная тут, на Беласточчыне?
Алег Латышонак: Ёсць першыя водгукі. Мы толькі пачынаем. Спадзяюся, што менавіта нашая выстава стане выхадам у шырокае кола грамадства.
Госцем Рацыі быў прафесар Універсітэта ў Беластоку, старшыня Беларускага гістарычнага таварыства, суаўтар праекта “Наша памяць” Алег Латышонак.
Гутарыла Валянціна Лаеўская, Беларускае Радыё Рацыя, Беласток
Глядзіце таксама
