Дамачава: загадка адных могілак
У берасцейцаў назва “Дамачава” асацыюецца найперш з памежным пераходам на беларуска-польскай мяжы. Мала хто з падарожнікаў перад самай мяжой паварочвае налева, па запрашэнні дарожнага знака з назвай вёскі. Тое самае і на зваротнай дарозе: нават калі хтосьці вельмі стаміўся і пачаў думаць пра прыдарожны гатэль, па заканчэнні мытна-памежных фармальнасцяў у яго адкрываецца другое дыханне, якога дакладна хапае на пераадоленне апошніх 50 кіламетраў да абласнога цэнтра.
Так што само Дамачава – у мінулым, між іншым, раённы цэнтр! – застаецца ў цені памежнага перахода. Многія з нас не ведаюць, як яно выглядае сёння, не кажучы ўжо пра мінулае мястэчка. А там ёсць свае таямніцы.
[Not a valid template]
Беглы агляд
За 20 год стабільнасці ўсе малыя гарадкі ды мястэчкі Беларусі набылі прыкладна аднолькавы выгляд. Зірнуўшы на Дамачава, таксама хочацца спытаць, ці не было тут Дажынак: добры асфальт, абноўленыя фасады дамоў на галоўных вуліцах, паркоўкі ля муніцыпальных будынкаў натыкаюць менавіта на гэтую думку. Хоць, канешне, Дажынак тут быць не магло – не раённы горад, таму Дамачава сваім дабрабытам абавязана зноў мяжы.
Як кажа карэнны жыхар Аляксандр Баглай, у 90-я тут ніхто з маладых па-іншаму і не працаваў, як ездзіў у Польшчу па тры разы на дзень. Вазілі паліва і цыгарэты, назад прывозячы даляры на новыя дамы і машыны. Цяпер ужо бізнес заняпаў, кажа дзед. Ездзяць, але ўжо вязуць даляры туды, а назад прывозяць танныя тавары. Ды і не замест працы, а ў дадатак да яе, бо з працай тут больш-менш улагодзілася. У Дамачаве колькі рабочых месцаў дае адукацыя, пошта, гандаль, дом-інтэрнат для састарэлых і інвалідаў, некалькі дробных прадпрыемстваў, тая ж мяжа (у мяне дзед запытваў, ці не хачу пайсці страхавым агентам). А галоўным працадаўцам з’яўляецца Камароўская птушкафабрыка.
[Not a valid template]
Нямецкія могілкі
У Дамачаве ёсць, што паглядзець, але мяне адразу заінтрыгавалі лютэранскія могілкі, якія згадваюцца ў спісах мясцовых цікавостак. Стала цікава: а як апынуліся ў гэтым праваслаўна-каталіцка-юдзейскім краі лютэране? Я не спадзявалася знайсці адказ на могілках, але іх саміх знайсці хацела. Аказалася гэта не так і лёгка, але пасля некаторых блуканняў і перапытванняў я нарэшце адчула, што вялікі пагорак сярод лесу, з высокім дубам ля схіла – гэта і ёсць тое самае месца.
Спрэс зарослае ландышам і акацыяй месца апошняга спачыну лютэран не ўражвае вялікай колькасцю помнікаў: іх засталося літаральна некалькі. На адным-двух можна расчытаць элементы польскага тэксту, а перад імі заўважыць ямы – сляды дзейнасці скарбашукальнікаў.
Пасля ўбачаных надпісаў у галаве намаляваўся вобраз палякаў-лютэран, і так бы ён там і жыў, каб той жа Аляксандр Баглай не спытаў: “А на нямецкія могілкі вы хадзілі?”. І тут жа, не міргнуўшы вокам, патлумачыў, што могілкі нямецкія, але хавалі на іх галандцаў, якіх Кацярына ІІ запрасіла сюды, каб навучыць нашых людзей гаспадарыць. І не трэба смяяцца: у ваколіцах мястэчка гэта натуральная блытаніна. Ніхто не ведае дакладна, кім жа былі перасяленцы – палякамі, немцамі ці галандцамі, – але ўсе ведаюць, што называліся яны “галёндрамі”, жылі абапал Буга і былі не самымі беднымі людзьмі. Дзед Аляксандр упэўнена расказвае, што высялілі “галёндраў” адсюль у 1939 годзе, калі па Бузе ўсталявалі новую савецка-польскую мяжу. “Мы яшчэ падлеткамі бегалі на тую Галандыю і вокны ў хатах білі. Яны ж хаты ды ўсё папакідалі, забіралі толькі тое, што можна было звесці”. Хаты “галёндраў” пасля савецкія ўлады раздавалі людзям узамен згарэлых у вайну, а гектары іх зямлі аддалі калгасу.
Аляксандр Баглай дадаў яшчэ, што неяк, калі цукровы дыябет яшчэ не пазбавіў яго нагі, ён пас кароў, да яго падыходзілі нашчадкі тых “галёндраў” і распытвалі пра могілкі. Ён паказаў і расказаў, што памятае цяперашні зарослы пагорак яшчэ агароджаным, з уваходнай брамай і шэрагам канадскіх сосен, якія служылі своеасаблівай мяжой паміж захаваннямі ўласна лютэран і баптыстаў. Памятае таксама, як пазней агароджу разам з металічнымі крыжамі прадалі на металалом, “як то ўсё ў рускага Івана”.
Хто не ведае “галёндраў”? “Галёндраў” ведаюць усе
“Галёндраў” памятаюць не толькі ў Дамачаве, але і навакольных вёсках. Напрыклад, у Ляплёўцы. Многія з галандцаў куплялі тут зямлю ў часы міжваеннай Польшчы і цалкам зліліся ў свядомасці тутэйшых беларусаў з польскімі асаднікамі. “Гэта былі палякі! “Галёндры” – гэта палякі і каталікі!” – упэўнена сцвярджае больш як 90-гадовая Ганна Панасюк. Некаторыя паўтараюць папулярную версію пра немцаў эпохі Кацярыны ІІ, якія да ХХ стагоддзя ўжо апалячыліся. Яны, па ўспамінах бабулек, гаварылі на мясцовым дыялекце, польскую мову выкарыстоўваючы ў афіцыйных зносінах.
Ад людзей можна пачуць, што “галёндры” першымі ў гэтых мясцінах развялі фруктовыя сады ды садовыя ягады. Беларусы-сяляне хадзілі да каланістаў падпрацоўваць, і часта атрымлівалі за гэта менавіта дэлікатэсныя ў тыя часы грушы і яблыкі. Адна з бабуль пераказала нават, як улезла ў агарод з трускаўкамі, які належаў некаму з “галёндраў”, за што і атрымала кухталёў.
А яшчэ ў памяці жыхароў дамачаўскіх ваколіц надзейна трымаецца ўспамін, што “олендры” не пасвілі кароў. Гектары ўласнай зямлі дазвалялі ім рабіць агароджаныя загоны і пераганяць статкі з месца на месца. Гэта было дзівам і мерылам заможнасці ў разуменні нашых сялян.
Супярэчнасці ва ўспамінах з’яўляюцца толькі тады, калі старажылы прыгадваюць пра адносіны “галёндраў” да мясцовых. У Ляплёўцы найчасцей скажуць, што вялікіх канфліктаў не было. А вось у Падлужжы карціна паўстане не такой ідылічнай. Марыя Трыбунько прыгадвае моладзевыя разборкі, калі па вечарах, як сцямнее, “палякі і немцы” чакалі, калі будуць вяртацца з Дамачава беларускія сяляне, і ініцыявалі бойку. Ды і пра дарослых згадвае ў тым жа ключы: “Усе лепшыя землі былі ў іх. Яны нават нас па шчаўе не пускалі – гналі, як сабак. Мы ведалі адно пясок”. Зрэшты, і ў Ляплёўцы выплыў адзін выпадак, калі сын “олендра” без дай прычыны ўдарыў бізуном дзяўчыну. Тое, мусіць, назаўжды і забылася б, каб ён сам, ужо сівым дзедам, не прыехаў з Польшчы знайсці яе і папрасіць прабачэння. На яго шчасце, дзяўчына, якая даўно стала бабуляй, яшчэ жыла і жыве дагэтуль. Відаць, сацыяльная прорва між багатымі і беднымі заўжды будзе даваць пра сябе ведаць. Нацыянальнасць не адыгрывае тут ніякай ролі.
Што не згадаюць людзі, скажуць архівы
Падарожжа па Дамачаве і яго сатэлітах ўпэўнівае, што “галёндры”, кім бы яны не былі – немцамі, галандцамі ці палякамі, некалі адыгрывалі тут выключную ролю. Іх памятаюць, а месцы найбольш кампактнага іх пражывання – калоніі – дагэтуль называюць на мясцовы лад “олЕндрамі”. Часам дамачаўскія “галёндры” нагадваюць пра сябе сваімі нашчадкамі, што прыязджаюць з Польшчы і Нямеччыны паглядзець дзядоўскія мясціны. Цікавяцца тэмай і мясцовыя краязнаўцы, што відаць па сайце www.domachevo.com. Дарэчы, прабелы ў гісторыі дамачаўскіх “галёндраў”, што застаюцца пасля размоў з людзьмі, добра тут праясняюцца.
Як праясняюцца яны і ў гутарцы з кандыдатам гістарычных навук Яўгенам Разенблатам, які даследуе нацыянальныя меншасці. Так і высвятляецца, што “галёндры” – гэта ўсё ж такі галандцы, якія з’явіліся на берагах Буга яшчэ ў XVI стагоддзі пасля запрашэння магнатаў пратэнстанскага веравызнання. Гэта былі звычайныя заможныя сяляне, якія зараблялі на жыццё земляробствам і перагонам быдла з Валыні на Памор’е. Ля Дамачава яны доўга жылі сваёй закрытай грамадой, у дзвюх калоніях Нейдорф і Няйброў, мелі ўласную кірху. Пазней пачалі скупляць землі за межамі калоній і рассяліліся больш шырока.
Яўген Разенблат не выключае, што было і нейкае нямецкае перасяленне 18 стагоддзя, якое і нарадзіла версію пра кацярынінскі след у заснаванні калоній. Дарэчы сказаць, хоць перасяленцы і называліся галёндрамі, то бок галандцамі, ужо ў ХІХ стагоддзі яны ведалі ў лепшым выпадку толькі нямецкую мову і лічылі сябе немцамі. Гэта прызнавала і рэйхаўская Германія, называючы іх фольксдойчэ, а пасля і Германія паваенная.
Як зніклі ў нас “галёндры”, даволі лёгка ўявіць: з прыходам на гэтыя землі улады Саветаў. Пра гэта мы чуем ад старажылаў, якія яшчэ памятаюць перадваеннае і паваеннае адсяленне. Але гэта насамрэч няпоўная праўда. З гістарычных крыніц вынікае, што пакідаць ваколіцы Дамачава “галёндры” пачалі яшчэ ў час Сталыпінскіх рэформ, калі перабіраліся ў Сібір, дзе і дагэтуль жывуць іх нашчадкі.
Другая частка “галёндраў” ХХ стагоддзя яшчэ да вайны перасялілася ў Польшчу. На польскай тэрыторыі ў выніку аказаліся і самі калоніі Няйброў і Нейдорф, якія цяпер хаваюцца пад назвамі Mościce Dolne і Mościce Górne. А вось апошнія, самыя трывалыя дамачаўскія каланісты, і сапраўды выязджалі ў канцы 30-х – пачатку 40-х. Зноў жа – у Польшчу ці Германію. Адзінкі “галёндраў” адмовіліся ад вялікіх перамяшчэнняў і засталіся ў Беларусі. Але і ім прыйшлося адсяліцца да Буга, па якім прайшла мяжа.
Такія вось гісторыі хаваюцца пад высокімі дубамі на старых могілках. І не трэба нават магілы раскапваць – золата стагоддзяў ляжыць на паверхні.
Іна Хоміч, Беларускае Радыё Рацыя
Фота аўтаркі
Глядзіце таксама
