Справа 1939-1940 г. Як Гітлер і Сталін дзялілі людзей, іх жыцці і маёмасць
Акупацыя – гэта не толькі гвалтоўны захоп чужых тэрыторый. Гэта яшчэ і захоп людзей на акупаваных тэрыторыях. І людзі гэтыя, у пераважнае большасці, заўсёды ставяцца да акупантаў варожа…
Пра пакт Рыбентропа-Молатава чулі нават тыя, хто не ведае, кім былі гэтыя людзі. Згодна сакрэтных пратаколаў да таго пакта тэрыторыя Польшчы была акупаваная і падзеленая паміж Берлінам і Масквою. Але далёка не ўсе ведаюць, што акрамя тэрыторыі, нямецкія нацысты і расейскія камуністы дзялілі яшчэ і людзей, а таксама іх жыцці і маёмасць.
* * *
Пасля верасня 1939 года этнічная сітуацыя на акупаваных польскіх землях выявілася не надта спрыяльнай і для Берліна, і для Масквы.
У зоне нямецкай акупацыі заставалася багата беларусаў і ўкраінцаў, якія ніякім чынам не звязвалі сваю будучыню з Трэцім Рэйхам. Яўрэі, якіх у тае зоне было яшчэ больш, ад перспектыў жыцця пад нацыстамі былі ў роспачы.
Але і на землях, далучаных да БССР і УССР, заставалася багата этнічных немцаў (так званых “фольксдойчэ”), а таксама тых, хто сябе такімі ўважаў. Абсалютная большасць іх не хацела мець з тымі Саветамі нічога агульнага; Трэці Рэйх набіраў моц, нацызм быў у трэндзе, і “фольксдойчэ” з захапленнем глядзелі ў бок Берліна.
І з нямецкага, і з савецкага бакоў “чужародны элемент” сягаў крытычных лічбаў. Такім чынам, “абмен насельніцтвам” быў адзіным лагічным крокам…
Соглашение
между Правительством Союза Советских Социалистических Республик и Правительством Германии об эвакуации украинского и белорусского населения с территории бывшей Польши, отошедших в зону государственных интересов Германии, и немецкого населения с территории бывшей Польши, отошедших в зону интересов Союза ССР.
Статья 1.
Обе Договаривающиеся Стороны обязуются по подписании настоящего Соглашения, приступить к эвакуации всех граждан украинской, белорусской, русской и русинской национальностей, проживающих на территориях бывшей Польши, ныне находящихся в границах государственных интересов Германии, а равно и граждан немецкой национальности, проживающих на территориях бывшей Польши, ныне находящихся в границах государственных интересов Союза ССР.
(…)
Эвакуация является добровольной, а потому принуждение не может быть применено ни прямо, ни косвенно.
Па сутнасці, Пагадненне было тыповым рынкавым бартарам: мы вам вашых беларусаў і ўкраінцаў, і яшчэ русінаў з расейцамі ў нагрузку, вы нам – нашых “фальксдойчэ”. Але абмен людзьмі, натуральна, цягнуў за сабою шэраг іншых абменаў. У прызначаных да бартару людзей была рухомая і нерухомая маёмасць, якую таксама належыла падзяліць.
ИЗ СОВЕТСКО-ГЕРМАНСКОГО СОГЛАШЕНИЯ
(…)
Статья 3.
Лицам, указанным в пункте 1 настоящего Соглашения, предоставляется право вывозить свое имущество с соблюдением следующих правил:
- 1. В числе прочих предметов в багаже разрешается к вывозу: ношенное верхнее платье и обувь (меховая шуба только одна) и белье, находящееся в личном пользовании
- 2. По железным дорогам и автотранспортом разрешается вывозить личный багаж не свыше 50 кг. для глав семей и одиноких и 25 кг. для каждого члена семьи.
(…)
Большасць беларусаў і ўкраінцаў на захопленых нацыстамі тэрыторыях былі аграрыямі. Іх зямля разам з усяе гаспадаркай, натуральна, адыходзіла Трэцяму Рэйху.
- 9 Оставшееся после эвакуации имущество поступает под государственную охрану и распоряжение Стороны, на территории которой оно осталось.
- 10 (…) Стороны условливаются также, что земля, оставляемая эвакуирующимися на той и другой стороне, будет исключена из взаимных расчетов и не подлежит включению в имущественные описи (…)
У эвакуацыю дазвалялася забіраць з сабою толькі мінімум з нажытага:
- 3. Лицам, эвакуирующимся не по железным дорогам, разрешается вывозить их собственный скот и домашнюю птицу, однако не более двух лошадей или одной пары волов, одной коровы, одной свиньи, пяти голов овец или коз и десяти штук домашней птицы любых видов на одно хозяйство
(…)
Большасць рухомай маёмасці эвакуяваных, следам за нерухомай, таксама адыходзіла новым уладам. У Пагадненні скрупулёзна прапісанае ўсё да апошняга злотага і апошняга грама.
- 6. Не допускается к вывозу:
а) наличные бумаги, золотые и серебряные деньги всех видов, за исключением польских бумажных злот, в размере не выше 50 злот на одного человека;
б) золото, платина в слитках, россыпью и в ломе;
в) изделия из серебра весом более 500 грамм на одного человека, часы золотые и серебряные, кольца обручальные (…) не более чем по одной штуке на человека;
(…)
м) швейные машины – не более одной на семью;
н) автомобили и мотоциклы;
(…)
Па хуткім часе запрацавала сумесная германа-савецкая Камісія са штабам у Луцку. Для беларусаў, якія перасяляліся з зоны нямецкай акупацыі ў БССР, быў створаны і адмысловы прапускны пункт у Берасці, прытым ужо з першых дзён працы чэргі да яго расцягнуліся на некалькі соцень метраў.
З прыёмам “асобаў беларускай нацыянальнасці” адразу ўзніклі праблемы. У Пагадненні нічога не пісалася пра змяшаныя сем’і. Спосаб вызначэння “беларускай нацыянальнасці” таксама не быў прапісаны. У выніку ў “беларусы” узяліся запісвацца і тыя палякі, якія не хацелі жыць пад нацысцкай акупацыяй.
Але сапраўдным галаўным болем для Саветаў сталі яўрэі, якія масава ўцякалі з-пад улады гітлераўцаў.
У дакументах былога КГБ фігуруюць розныя лічбы яўрэйскіх уцекачоў, але найбольш рэальнай падаецца лічба ў сорак тысяч чалавек. Саветы пагадзіліся прыняць толькі дваццаць тысяч – астатніх чакалі гета і, у перспектыве, концэнтрацыйныя лагеры і смерць.
Вельмі паказальны інцэдэнт, які адбыўся на памежным пераходзе праз Буг у снежні 1939 года. На памежны пераход прыбыў цягнік з варшаўскімі яўрэямі. Савецкія памежнікі катэгарычна адмовіліся іх прапускаць. Уцекачы спрабавалі было прарвацца праз кардон, і тады па яўрэях пачалі страляць. Колькі чалавек кінулася ў Буг, каб патрапіць у БССР уплаў, прытым мінімум адзін патануў.
Пасля доўгіх кансультацый з нацыстамі і энкавэдэшным начальствам эшалон варшаўскіх яўрэяў усё ж прапусцілі…
Вынікі “узаемнай эвакуацыі насельніцтва” былі наступнымі. З далучаных да СССР тэрыторый у Трэці Рэйх выехала 406 тысяч этнічных немцаў і тых, хто сябе да іх далучаў. Заходніх беларусаў і ўкраінцаў выехала ў СССР каля 40 тысяч, прытым беларускі складнік ацэньваецца ў 14-15 тысяч чалавек. Большая частка іх цягам 1939-1941 года была дэпартаваная ў Сібір, Казахстан і Архангельскую вобласць.
[Not a valid template]
* * *
З наступнай перадачы вы дазнаецеся пра тое, як працавалі закрытыя чэкісцкія спецразмеркавальнікі падчас Другой сусветнай вайны.
Уладзіслаў Ахроменка, Беларускае Радыё Рацыя, архіў Службы Бяспекі Украіны
Радыё Рацыя выказвае падзяку Цэнтральнаму Галіноваму Архіву СБ Украіны, г. Кіеў, за прадстаўленыя матэрыялы, архіўную справу Фонд 16, адзінка захавання 487