Справа 1939 г. “Фейсбук часоў Лаўрэнція Берыі, ч. 2. Як аддавалі Вільню”
За савецкім часам задушэўныя размовы на кухні, у чэргах і ў піўных паспяхова замянялі сённяшняе камунікаванне ў Фейсбуку. Савецкі чалавек выглядаў пафасным і гераічным толькі на трыбунах, на плакатах і ў некралогах. У паўсядзённым жыцці, асабліва пасля пары кухляў піва ці шклянкі гарэлкі, герой Днепрагэса ці калгасны перадавік мог ляпнуць такое, пра што потым моцна шкадаваў.
Але вольнадумцаў далёка не заўсёды забіралі “куды трэба”. Настроі савецкіх людзей, хай нават і крамольныя, кантраляваліся чэкісцкай агентурай на прадмет іх развіцця, дынамікі і трэндаў. Выказванні з нагоды той ці іншай падзеі масава фіксаваліся і перадаваліся ў адмысловыя службы НКВД. Там атрыманую інфармацыю сартавалі, фільтравалі і аналізавалі. У выніку складаліся адмысловая справаздачы, якія называліся “Спецыяльнымі паведамленнямі пра рэагаванне працоўных на тую ці іншую падзею”.
Асабліва багата падобных “спецпаведамленняў” прыпадае на 1939 год…
* * *
17 верасня 1939 года Чырвоная армія, верная хаўрусным абавязкам перад Трэцім Рэйхам, парушыла савецка-польскую мяжу па ўсёй яе працягласці. І ўжо праз два дні ў Вільню, якая тады ўваходзіла ў склад Польскай Рэспублікі, увайшлі чырвонаармейцы Беларускага фронту.
Тое, што Віленшчына з’яўляецца менавіта беларускай этнічнай тэрыторыяй, не ставілася пад сумнеў нават бальшавікамі. Пасля 19 верасня падзеі ў Вільні праходзілі па тым жы сцэнарыі, што і ў якіх Гародні ці ў Баранавічах: выпускаліся прасавецкія газеты на беларускай мове (“Віленская праўда” і “Свабодная Беларусь”), арганізоўваліся шматлікія мітынгі з абяцанкамі наладзіць “шчаслівае жыццё беларусаў Вільні ў сям’і братніх народаў СССР”…
Разам з тым НКВД распачало шалёнае паляванне на тых прадстаўнікоў беларускіх эліт, якія крытычна ставіліся да савецкай улады.
Тое, што Вільня мае ўвайсці ў склад БССР, не падлягала сумневу. Але ўжо 10 кастрычніка ў Маскве была падпісаная “Дамова пра ўзаемадапамогу паміж Літвой і СССР”, паводле каторай Вільня перадавалася Літоўскай Рэспубліцы. Наўзамен СССР размяшчаў на тэрыторыі Літвы вайсковыя базы. Так Вільня з новаствораная Віленскай вобласцю сталі разменнай манетай у знешнепалітычных камбінацыях Крамля.
Гэтая дамова агламошыла не толькі віленчукоў. Згодна “Спецыяльным паведамленням пра рэагаванні працоўных НКВД” за кастрычнік 1939 г., зразумець такі крок Савецкае ўлады не маглі і тыя савецкія грамадзяне, якія ў Вільні ніколі не бывалі…
НАРОДНОМУ КОМИССАРУ ВНУТРЕННИХ ДЕЛ СССР
КОМИССАРУ ГОСУДАРСТВЕННОЙ БЕЗОПАСНОСТИ 1-ГО РАНГА
Тов. Берия Л. П.
Специальное сообщение
«О реагировании на события в Западной Украине и реагировании на заключение договоров с прибалтийскими государствами».
(…)
Приводим ряд характерных высказываний:
СРЕДИ РАБОЧИХ:
(…)
Электрик штаба Краснознаменного Одесского Военного Округа ПРЕВЫШ в связи с заключением договора с Литвой сказал:
«Наши проливали кровь, а Вильно отдали кому-то. Я с этим не согласен, так как конечная цель – коммунизм во всем мире, а мы отдали территорию с населением, на которой нужно было строить коммунизм. Через некоторое время, очевидно, снова придется за эту территорию бороться…»
СРЕДИ СЛУЖАЩИХ И ИНТЕЛЛИГЕНЦИИ:
(…)
Главный бухгалтер треста ИАЖКОВ:
«…сколько наших там полегло, а теперь отдали Литве г. Вильно и Виленскую область. Что это за политика – не пойму»
Зав. учетным столом индустриального института БЕЛЕВИЧ:
«Зачем Литве возвратили такую большую территорию, за которую мы немало положили жертв. Разве Советский Союз воевал для Литвы. Какая в этом мудрая политика Советского правительства и не мудрая ли политики Гитлера…»
СРЕДИ ПИСАТЕЛЕЙ
Украинский писатель, националист ЛЮБЧЕНКО Аркадий:
«Странная получилась история. Красная Армия заняла Вильно, крестьяне кинулись делить землю помещиков, и вот, извольте радоваться, Советское правительство вновь передает город и целую область помещикам и капиталистам. Зачем мы морочим голову сотням тысяч людей?..»
Украинский поэт, националист РЫЛЬСКИЙ Максим:
«Сейчас в Европе орудуют и руководят всем три человека: Сталин, Гитлер и Муссолини. Гитлера я считаю гениальнейшим человеком. Как это ни странно, в образе Гитлера и Сталина я вижу много общего, та же твердая решительность и та же яростная дисциплина…»
СРЕДИ ЕВРЕЙСКИХ ПИСАТЕЛЕЙ
Передача Литве г. Вильно вызвала оживленные толки среди еврейских писателей, в связи с отходом к Литве около 300 000 евреев.
Еврейский писатель ОРЛЯНД:
«Бесконечно жалко, что отдали Вильню…»
Еврейский писатель ЗИСМАН:
«Душа болит, когда читаешь эти строчки, так легко наше правительство отдает города…»
Такім чынам, перадача Літве горада, які ўжо ўвайшоў у свядомасць савецкіх людзей, як “наш”, выклікала ў тых савецкіх людзей вельмі неадназначныя рэакцыі. Трэба было правесці “тлумачальную працу”, што і было зроблена праз савецкі друк.
Из «Специального сообщения…»
Некоторое недоумение было вызвано в связи с передачей Литве Виленской области, которое после соответствующих разъяснений в печати, рассеялись (…)
Савецкія газеты былі самымі праўдзівымі ў цэлым свеце: так, прынамсі, думала абсалютная большасць савецкіх грамадзянаў. Бальшавіцкі моц “Правды» і «Известий» хуценька ўправіла мазгі ўсім, хто хоць крыху сумняваўся ў адзінай правільнай палітыцы Савецкага Саюза.
Меркаванні савецкіх людзей наконт перадачы Вільні, скарэктаваныя сродкамі прапаганды і агітацыі, выглядалі цяпер так:
СРЕДИ РАБОЧИХ:
(…)
Наборщик ЧАЙКОВСКИЙ:
«Вполне правильно поступило наше правительство, заключив эти договора, теперь нам не страшны никакие угрозы врагов, так как имея части Красной Армии и Флота в портах этих государств, мы сможем отразить любого врага…»
СРЕДИ КОЛХОЗНИКОВ:
(…)
Колхозник артели «Политотдел» ТИТАРЕНКО:
«…Вот теперь действительно видно, что Советский Союз мощный и непобедимый. Все государства едут в Москву для заключении договоров о взаимопомощи, так как они знают, что СССР самое сильное государство в мире»
СРЕДИ СЛУЖАЩИХ И ИНТЕЛЛИГЕНЦИИ:
(…)
Зав. плодоовощным складом НОВАК:
«…Такой порядочной страны, как СССР, больше нет. Советский Союз занял Вильно и добровольно передал по договору Литовской республике, соблюдая принцип самоопределения наций. Народ Виленской области поймет добрые мероприятия советской власти».
(…)
Сотрудник профсоюза ФАКТОРОВИЧ:
«…Передача г. Вильно Литве показывает, что мы воюем не для себя, нас не интересует кусок чужой земли, а нас интересует забрать у захватчиков и отдать настоящему хозяину, который сам бессилен отстоять свое…»
Ужо 27 кастрычніка 1939 г. нешматлікія армейскія часткі Літоўскай Рэспублікі ўвайшлі ў Вільню. Але неўзабаве сама Літоўская Рэспубліка перастала існаваць, як самастойная дзяржава: 3 жніўня 1940 года яна была зліквідаваная, а Літоўская ССР са сталіцай у Вільні, якая паўстала замест яе, увайшла ў шчаслівую сям’ю братэрскіх народаў Савецкага Саюза…
[Not a valid template]
* * *
У наступнай перадачы я распавяду меладраматычную гісторыю пра чэкіста-гвалтаўніка, міліцыянтаў – п’янтосаў і садыстаў, а таксама няверную каханку чэкіста, якая і загубіла гэтых стоадсоткава савецкіх людзей.
Уладзіслаў Ахроменка, Беларускае Радыё Рацыя, архіў Службы Бяспекі Украіны
Радыё Рацыя выказвае падзяку Цэнтральнаму Галіноваму Архіву СБ Украіны, г. Кіеў, за прадстаўленыя матэрыялы, архіўную справу Фонд 16, вопіс 1, адзінка захавання 398