Справа 1940 г. «Неверагодныя прыгоды белагвардзейскага шафёра ў Іране»
Адразу пасля перамогі Савецкай улады ўсе сапраўдныя, патэнцыйныя ці мяркуемыя ворагі народа, якія не здолелі ўцячы, браліся чэкістамі на адмысловы ўлік. У доўгі спіс траплялі не толькі каты з урангелеўскай контрвыведкі ці ідэйныя манархісты, але і публіка куды прасцейшая. Дробныя рамеснікі, якія за часамі белагвардзейцаў працавалі ва ўласных майстэрнях. Чыгуначнікі, тэлеграфісты, настаўнікі і дактары, якія мелі няшчасце жыць на тэрыторыі, падкантрольнай ворагам Савецкае ўлады. І нават звычайныя шарагоўцы, з мусу мабілізаваныя пад сцягі розных белых армій – усе яны аўтаматычна запісваліся ў “белагвардзейцы”.
Кагосьці выклікалі ў ЧК, каб ніколі адтуль не выпусціць, кагосьці высылалі на Салаўкі ці ў Запаляр’е, кагосьці запісвалі ў “лішэнцы”, каб арыштаваць пазней.
Але знаходзіліся сярод іх і такія, хто не чакаючы выкліку да чэкістаў удзень ці “чорнага ворана” уначы, уцякалі з СССР.
15 лютага 1940 года памежнікі НКВД СССР, якія патрулявалі савецка-іранскую мяжу, заўважылі на кантрольна-следавай паласе дзіўнага дзядзьку відавочна еўрапейскага экстэр’ера. Дзядзька, апрануты ў феерычныя лахманы, ішоў з іранскай тэрыторыі і пры з’яўленні памежнікаў не толькі не спрабаваў уцячы, але і адразу пабег да іх, як да родных.
Парушальнік мяжы быў неадкладна скручаны і дастаўлены ў камендатуру пагранатрада непадалёк Ашхабада. Выглядаў ён неверагодна шчаслівым і адразу ж напрасіўся на допыт.
ПОСТАНОВЛЕНИЕ НА АРЕСТ
аул Багир, 15 февраля 1940 г.
Я, мл. начальник Гауданской погранкомендатуры лейтенант Колесников, рассмотрев поступившее в НКВД ТССР материалы о преступной деятельности Матченко Ивана Ивановича, 1891 г. р., уроженца УССР, Черниговской области, Конотопского р-на, беспартийный, малограмотный, документов о подданстве не имеет (…)
НАШЕЛ
Матченко Иван Иванович в 1930 году в составе трех человек, фамилии их не знает, на участке заставы Фирюза нарушил Госграницу СССР в Иран, с целью постоянного жительства в Иране (…)
Задержан Совпограничниками 15 февраля 1940 г.
На першым жа допыце парушальнік дзяржаўнай мяжы вырашыў нічога не прыхоўваць. Ці – амаль нічога…
15 февраля 1940 г.
ИЗ ПРОТОКОЛА ДОПРОСА
Матченко Ивана Ивановича
ВОПРОС: Что вас заставило уйти в Иран, где и когда вы нарушили границу?
ОТВЕТ: В Иран я ушел в 1930 году 10 мая на участке застава Фирюза в составе трех человек, фамилий не знаю (…) В Иран пошли с целью поиска работы по своей специальности, как шофёра.
ВОПРОС: Чем вы занимались в Иране?
ОТВЕТ: По прибытию нас в Иран мы были задержаны и отправлены в г. Ширван, где мы просидели одни сутки, после чего нас отправили в г. Куган, где просидели 6 месяцев, после чего нас освободили и я устроился на работу к одному армянину, после чего перешел на работу к одному итальянцу, затем переехал в г. Тегеран, где работал до 1937 года, после чего переехал в г. Шаги (…) был арестован и сидел под стражей до ухода в СССР (…)
Аповеды арыштанта пра іранскія ліхтугі квяцістыя, бы персідскі кілім. Тут і жахі іранскіх вязніц з пачварнымі сярэднявечнымі катаваннямі, і навязлівыя спробы іранскіх уладаў навязаць яму іслам, і трывожнае жыццё ў Тэгеране сярод рэлігійных фанатыкаў, і малазразумелыя для ўраджэнца ўкраінска-беларускага сумежжа штодзённыя звычаі і завядзёнкі…
У падобных кіслотных умовах выжываў толькі сапраўды моцны чалавек, да таго ж, чыя прафесія была сапраўды запатрабаванай у Іране.
2 марта 1940 г.
ИЗ ПРОТОКОЛА ДОПРОСА
Матченко Ивана Ивановича
ВОПРОС: Вы прожили в Иране десять лет. На каком языке вы там общались с людьми?
ОТВЕТ: Я быстро выучил персидский язык (…). Кроме того, еще в Ашхабаде немного выучил туркменский (…) Когда работал водителем итальянца, выучил итальянский, мог свободно разговаривать на любые темы.
ВОПРОС: Опишите подробно, чем вы занимались в Иране.
ОТВЕТ: Я хорошо разбираюсь в шоферском деле, а также в ремонте механических машин и механизмов. Я работал в гараже механиком (…) Также я работал шофером у итальянского купца Чезаре, он продавал персидские ковры в Италию, он не хотел шофера из местных.
Сведчанні арыштанта пра жыццё і ліхтугі ў Іране, выглядалі, бы пераказ прыгодніцкага рамана. Але ж чэкістаў тыя ліхтугі асабліва не цікавілі. Галоўным было пытанне: а чаму шафёр Матчанка вырашыў уцячы ў Іран? Хіба ён не мог знайсці працы па спецыяльнасці ў той жа Чарнігаўскай вобласці?
І тут вельмі прыдалася цэнтралізаваная картатэка на “варожы белагвардзейскі элемент”, якая была дбайна складзеная, сістэматызаваныя і разасланая па ўсіх тэрытарыяльных Упраўленнях НКВД.
З гэтых уліковых матэрыялаў і высветлілася, што яшчэ ў 1919 годзе Іван Іванавіч Матчанка быў з мусу мабілізаваны белагвардзейцамі…
16 июня 1940 г.
ИЗ ПРОТОКОЛА ДОПРОСА
Матченко Ивана Ивановича
(…)
ВОПРОС: А что вы делали с приходом в г. Киев белобанд?
ОТВЕТ: По приходу в Киев белогвардейских войск в 1919 году ко мне во время работы явились белогвардейцы, которые направили к штабу генерала Бредова, и возил его месяц на легковой машине, куда ему необходимо было ехать (…) когда заболел тифом, то в это время тут шло беспорядочное отступление, помощи никто не оказывал. Я собрал силы (…) и ушел. На территорнии, занятой Советской армией, я был задержан (…) я предъявил документы, скрыв свою службу в белогвардейской армии, меня отпустили, сняв лишь английское обмундирование (…)
Ва ўліковых дакументах НКВД, якія тычыліся пошукаў недабітых белагвардзейцаў, няма аніводнай згадкі пра злачынствы Івана Матчанкі. Звычайны шафёр, мабілізваны з мусу, як і сотні тысяч такіх жа сялян і пралетарыяў. Але ж служба цягам усяго аднаго месяца асабістым шафёрам белагвардзейскага генерала, а таксама дзесяцігадовае жыццё ў Іране, вымагала ад чэкістаў працягу аператыўна-следчых дзеяў.
Хіба ў 1940 годзе хоць адзін чалавек, які быў у здаровым розуме і цвёрдай памяці, мог бегчы не з СССР, а наадварот, у краіну пераможнага сацыялізму? Мэтай пазаконнага пераходу мяжы мог быць толькі шпіянаж на карысць ірана-ангельскай выведкі, што і было зафіксавана ў матэрыялах следства.
Неўзабаве справу ангельска-іранскага шпега скінулі ў “Асобую нараду пры НКВД СССР” – пазасудовы орган, які дзясяткамі тысяч штампаваў карныя прысуды без удзелу не толькі адваката, але і нават пракурора і суддзяў.
ВЫПИСКА ИЗ ПРОТОКОЛА № 39
Особого Совещания при Народном Комиссаре Внутренних дел СССР
От 7 апреля 1941 г.
СЛУШАЛИ:
Дело № 12594/УНКГБ Черниговской обл., по обвинению Матченко Ивана Ивановича, 1891 г. р. (…) проживал в Иране, служил в белогвардейской армии генерала Бредова.
ПОСТАНОВИЛИ: Матченко Ивана Ивановича за нелегальный переход Госграницы со шпионскими целями заключить в исправительно-трудовой лагерь сроком на ВОСЕМЬ лет.
Ці не галоўнае пытанне ў гэтае справе – а чаму, уласна кажучы, Іван Іванавіч Матчанка вырашыў вярнуцца ў СССР? Хіба перспектывы заможнага і суадносна вольнага жыцця ў чужынскім Іране выглядалі ў яго вачах горш, чым доўгі тэрмін у ГУЛАГу?
Вось як тлумачыць свае ўцёкі ў СССР сам Іван Іванавіч.
4 мая 1940 г.
ИЗ ПРОТОКОЛА ДОПРОСА
Матченко Ивана Ивановича
ВОПРОС: Вы нелегально перешли Госграницу, чтобы заниматься шпионско-террористической деятельностью по заданию ваших англо-иранских хозяев?
ОТВЕТ: Нет (…) в Киеве у меня осталась жена, от которой у меня была дочь, она родилась, когда меня забрали в армию, имени ее даже не знаю. Я (…) хотел познакомиться с дочерью.
[Not a valid template]
* * *
У наступнай перадачы вы дазнаецеся пра нечаканыя знаходкі ў архівах былых спецслужб УССР, якія тычацца Міхала Вітушкі, а таксама Наталлі Арсеньевай, Юркі Віцбіча і Ларысы Геніюш.
Уладзіслаў Ахроменка, Беларускае Радыё Рацыя, архіў Службы Бяспекі Украіны
Радыё Рацыя дзякуе Архіву СБ Украіны ў Чарнігаўскай вобласці за прадстаўленыя матэрыялы, архіўную справу “14002-ОФ”
