Справа 1940 г. Святкаванне Кастрычніцкай Рэвалюцыі як чэкісцкая спецаперацыя
У іерархіі савецкіх святаў “Дзень Вялікай Кастрычніцкай рэвалюцыі” стаяў на першым месцы. З крыху меншым размахам адзначалі Першае Траўня і Дзень Савецкай арміі. Але ўсе гэтыя святы лічыліся дзяржаўнымі, што аўтаматычна вымагала прамоваў з высокіх трыбунаў “пра дасягненні сацыялізму”, дэманстрацыі працоўных з плакатамі і партрэтамі правадыроў і традыцыйных народных гулянняў з духавым аркестрам і перасоўным буфетам.
Так было і за сталінскім часам, і ў познесавецкую эпоху.
Савецкая спецслужбы распачыналі падрыхтоўку да дзяржаўных святаў за колькі тыдняў, а ў некаторых, асабліва важных выпадках – і за месяц.
* * *
У 1940 годзе Савецкі Саюз і ўсё прагрэсіўнае чалавецтва адзначалі чарговую гадавіну Кастрычніцкай рэвалюцыі. Праўда, да 1927 года гэты дзень нават у савецкім афіцыёзе называўся “кастрычніцкім пераваротам”, але згадваць пра гэта ўголас не выпадала: у СССР ужо адбудавалася кастрыцніцкая міфалогія – з фільмамі кшталту “Ленін у кастрычніку” і “Ленін у 1918 годзе”, карцінамі “Ленін і Сталін падчас размовы” і іншымі пафаснымі вобразамі.
У НКВД да дзяржаўных святаў паставіліся звышдбайна – бы да спецаперацыі.
СОВЕРШЕННО СЕКРЕТНО
15 октября 1940 г.
Празднование ХХІІІ годовщины Великой Октябрьской Социалистической Революции в текущем году будет протекать в условиях напряженной международной обстановки и требует от органов НКВД и всего чекистского аппарата исключительной бдительности к врагам советского народа.
Право-троцкистские и буржуазно-националистические остатки (…), духовенство всех ориентаций, агенты иностранных разведок и антисоветски настроенные элементы могут осуществить свои террористические и диверсионные замыслы в дни Октябрьских торжеств.
ПРИКАЗЫВАЮ
1. Всем начальникам Областных НКВД (…), начальникам Особых отделов (…) к 25 октября с. г. представить разработанные планы оперативного обеспечения Октябрьских торжеств.
2. В оперативных планах предусмотрите:
а) ликвидацию агентурных дел, дел-формуляров и агентурных материалов, в первую очередь по диверсиям и террору, в которых имеются достаточно проверенные данные
б) охрану трибун, на которых будут находиться во время парада и демонстрации члены правительства (…)
в) активизируйте и направление работы нашей агентурно-осведомительной сети на своевременное выявление готовящихся антисоветских проявлений и контреволюционных настроений
(…)
д) самые решительные меры к предупреждению распространения к-р листовок
(…)
ж) тщательный инструктаж агентурного аппарата, работающего на крупных предприятиях
(…)
Тут варта перакласці некаторыя пункты з чэкісцкая на чалавечую мову. “Ліквідацыя агентурных справаў” – гэта заканчэнне следства супраць арыштаваных і, відавочна, турэмны тэрмін ці расстрэл. Што слушна: турмы трэба было тэрмінова разгружать – “агентурна-асведамляльны апарат” (то бок стукачы) напэўна далі б багата матэрыялаў на іншых антысаветчыкаў, контрэвалюцыянераў і шпегуноў.
Такія матэрыялы пайшлі ў НКВД ужо праз колькі дзён.
СОВЕРШЕННО СЕКРЕТНО
1 ноября 1940 г.
Из докладной записки о ходе подготовки к 23-й годовщине Великой Октябрьской социалистической революции
(…)
Повсеместно активизируется агентура, внимание которой направлено на выявление лиц с диверсионно-террористическими настроениями и тенденциями.
(…)
23 октября (…) обнаружено к-р воззвание следующего содержания: «Товарищи. Куда девается хлеб, отправляют в Германию. Обратите внимание на выдачу пайкового хлеба. Восстание»
Меры к розыску автора воззвания приняты.
(…)
На собрании рабочих (…), на котором стоял доклад о проведении предоктябрьского соцсоревнования, грузчик Васильев (из кулаков), выступая в прениях, заявил: «Работать голодными не будем, дайте хлеба». Васильев взят под наблюдение.
«Теперь надо ехать домой, потому что праздник не праздник, нечего у нас кушать, надо ехать, а не ходить по демонстрациям» (Калиниченко – студент).
Гладкий, работающий на заводе № 4, нашему источнику заявил: «Пусть они не кормят своими праздниками, а лучше дадут рабочим хлеба, необходимых продуктов»
31. 10. 1940 г. нашему источнику Мацурок Осип, работник вооруженной охраны завода № 2, заявил: «Что это за праздник, когда мы голодны и никто о нас не заботится. Советская власть нам ничего не даст, только спрашивает»
А 1940 год, калі хто забыўся ці не ведае, быў ці не адным з самых галодных за ўсю гісторыю СССР. Прадукты, у тым ліку і хлеб, пра брак якога згадваюць “антысаветчыкі”, размяркоўваўся па картках. Дый хлеба таго было вобмаль; у крамы шнураваліся кіламетровыя чэргі. Мука, соль, макарона і рыба былі дэфіцытам і таксама размяркоўваліся – па “спісах жыхароў”. Сітуацыя ў калгасах была яшчэ горшай: пашпарты тым калгаснікам не выдавалі, грошай не плацілі, а за зробленую працу разлічваліся позначкамі ў ведамасцях, так званымі “палачкамі”. А хлеб (а таксама нафта, алюміній, нікель і шмат чаго іншае) сапраўды прадаваўся тагачасным сябрам Краіны Саветаў з Трэцяга Рэйху…
Тым часам маштабная падрыхтоўка да святкавання Вялікага Кастрычніка ішла па звыклым сцэнары – з рэпетыцыямі парадаў, развешваннем лозунгаў і класічным савецкім бардаком.
Из телефонограммы НКВД
2 ноября 1940 г.
(…)
По сообщению начальника Особого отдела НКВД (…) т. Ростомашвили, авиачасти к воздушному параду 7 ноября подготовлены плохо.
(…)
Назначенные к участию в воздушном параде, полученные из завода самолеты ББ-1 не облетаны, их экипаж не тренирован
(…)
Из докладной записки о ходе подготовки к 23-й годовщине Великой Октябрьской социалистической революции
1 ноября 1940 г.
(…)
Имеются сигналы о возможной задержке выдачи зарплаты.
Ряд предприятий (…) ввиду тяжелого их финансового состояния, имеют большую задолженность по зарплате рабочим и служащим, что может привести к срыву выплат зарплаты к Октябрьским дням
(…)
“Комплексныя чэкісцкія мерапрыемствы” скончыліся толькі 8 лістапада. Да гэтага дня супрацоўнікі НКВД датэрмінова закрылі тысячы справаў шпегуноў, антысаветчыкаў, правых і левых трацкістаў, нацыяналістаў і шкоднікаў сацыялістычнай вытворчасці. Выкрылі сотні антысавецкіх арганізацый і арыштавалі новыя тысячы савецкіх грамадзянаў.
Так што святкаванне з нагоды 23-й гадаваны Вялікай Кастрычніцкай Сацыялістычнай рэвалюцыі прайшло з вялікім ўздымам працоўных масаў…
СОВЕРШЕННО СЕКРЕТНО
ЗАПИСКА ПО ПРОВОДУ
МОСКВА, НКВД СССР, т. БЕРИЯ Л. П.
Передано 7 ноября 40 года в 18 ч. 55 мин.
Повсеместно закончились военные парады и демонстрации гражданского населения. (…) поступают сведения об окончании гражданских демонстраций, прошедших с большим подъемом.
(…)
Как исключение фиксируется случай в Рожецком районе, (…), когда (…) население не было обеспечено хлебом и не вышло на демонстрацию, направившись с утра в очередь за хлебом.
(…)
Апошняе святкаванне “Вялікага Кастрычніка” адбылося ў СССР у 1990 годзе. Беларусь застаецца адзінай на постсавецкай прасторы дзяржавай, дзе дзень перавароту ў суседняй краіне мае статус “дзяржаўнага свята”.
Невядома, якія “комплексныя чэкісцкія мерапрыемствы” праводзяцца КГБ Рэспублікі Беларусь напярэдадні гэтага дзіўнага святкавання, але, беручы пад увагу аналіз дзейнасці як Дзяржбяспекі сталінскіх часоў, так і познесавецкага КГБ, “мерапрыемствы” тыя, пэўна, у нечым падобныя да савецкіх…
* * *
З наступная перадачы вы дазнаецеся пра рэаліі пасляваеннай вёскі, а таксама пра паэтычныя рэакцыі вяскоўцаў на тыя рэаліі.
Уладзіслаў Ахроменка, Беларускае Радыё Рацыя, архіў Службы Бяспекі Украіны
Радыё Рацыя дзякуе Цэнтральнаму Галіноваму Архіву СБ Украіны, г. Кіеў, за прадстаўленыя матэрыялы, архіўную справу Фонд 16, вопіс 1, адзінка захавання “419”
Фотаздымак з калекцыі Беларускага мастацкага музея скарыстаўы у якасці ілюстрацыі