Справа 1940 г. “Вярбоўка падчас следства”
Згодна гэбэшнай тэрміналогіі, “вярбовачная сітуацыя” – гэта сукупнасць абставінаў, якае дае магчымасць завербаваць чалавека для пэўных мэтаў. Вярбовачныя сітуацыя бываюць дзвюх катэгорый: ці загадзя спланаваныя,ці тыя, якія здараюцца знянацку, калі патрэбны аб’ект вярбоўкі сам ідзе на супрацоўніцтва з “органамі”.
Цяжка вызначыць, да якой катэгорыі адносяцца шматлікія вярбоўкі, якія Дзяржбяспека праводзіла (і напэўна, праводзіць і цяпер) падчас следства. Але з ўпэўненасцю можна сказаць адно: у трыццатыя-саракавыя гады падобныя вярбоўкі былі масавымі, і супрацьстаяць ім сапраўды было вельмі цяжка.
20 снежня 1939 года за незаконны пераход нямецка-савецкай мяжы быў затрыманы дваццацідвухгадовы Францішак Шымец, этнічны паляк. Кракаўскае ваеводства на той момант ужо было пад нацысцкай акупацыяй, у новастворанай Тэрнопальскай вобласці, паводле Францішка Шымеца, у яго засталіся сваякі, да якіх ён і хацеў патрапіць.
У іншыя часы Шымеца напэўна б абвінавацілі ў сувязях з нямецкай выведкай, але ж у 1940 годзе Савецкі Саюз і Трэці Рэйх былі лепшымі сябрамі, і таму абвінавачванні гучалі інакш.
ИЗ ПРОТОКОЛА ДОПРОСА ШЫМЕЦА ФРАНЦИШКА ФРАНЦИШКОВИЧА
1940 г, февраля 27 дня
(…)
ВОПРОС: Расскажите о вашей службе в польской армии?
ОТВЕТ: Я уже показал, что 11 января 1939 г. я был взят на действительную военную службу (…) 16 января, во время боя неподалеку от г. Львова, немцами был взят в плен и интернирован в г. Краков. 14 сентября был освобожден и направлен на родину (…)
ВОПРОС: Вы состояли в связи с бело-польским подпольем?
ОТВЕТ: Ни о каком подполье я не знаю.
ВОПРОС: Вы говорите неправду. Следствию известно, что еще в Кракове вас завербовали в члены незаконной террористической организации “Союз Вооруженной борьбы”…
Związek Walki Zbrojnej, пра якую згадвае чэкіст, у верасні 1939 года яшчэ папросту не існаваў, і таму Шымец ніяк туды ўваходзіць не мог. Але ж допыты, напэўна, праходзілі праз перакладчыка, сам Францішак Шымец зусім не цяміў ані савецкіх, ані чэкісцкіх рэалій, і таму адбіваўся ад правакацыйных пытанняў вельмі млява.
ИЗ ПРОТОКОЛА ДОПРОСА ШЫМЕЦА ФРАНЦИШКА ФРАНЦИШКОВИЧА
1940 г, января 24 дня
(…)
ВОПРОС: Вам давали какие-нибудь поручения при освобождении из германского плена?
ОТВЕТ: Нет, никаких поручений мне не давали.
(…)
Паводле матэрыялаў следства, Францішак Шымец быў звычайным местачкоўцам з 4 класамі адукацыі, які пасля школы працаваў спярша на цэментным заводзе, а потым у краме аднаго са сваякоў, і таму ані на рэзыдэнта “тэрарыстычнай арганізаціі”, ані нават на баявіка відавочна не цягнуў. У НКВД гэта, напэўна, і самі разумелі. Але выкрыццё чарговага “польскага тэрарыста”, напэўна, дадало б следчаму пэўныя бонусы па службе…
З сярэдзіны сакавіка 1940 г. танальнасць допытаў мяняецца. Шымецу больш не закідаюць ані датычнасць да Związeku Walki Zbrojnej, ані пра нейкія “даручэнні пры пераходзе мяжы”. Нават блытаніна ў адказах наконт “сваякоў, якія нібыта заставаліся на тэрыторыі СССР”, успрымаецца следчым даволі паблажліва.
Канчатковае абвінаванне выглядае надзіва сціпла.
ОБВИНИТЕЛЬНОЕ ЗАКЛЮЧЕНИЕ
20 декабря 1939 года за нелегальный переход государственной границы из Германии в СССР пограничными войсками НКВД был арестован в р-не г. Перемышля и привлечен к уголовной ответственности Шимец Францишек Францишкович.
Будучи допрошен по существу предъявленного обвинения, Шимец Ф. Ф. следствию заявил, что до перехода госграницы находился в г. Кракове, как военнопленный бывшей польской армии, а впоследствии Германскими властями был освобожден, после чего 20. 12. 1939 г. нелегально перешел госграницу в СССР, так как в местечке Гайк, Бережнянского повета, проживали его родные.
Следствием по делу установлено, что родные обв. Шимец Ф. Ф. в м. Гайк никогда не проживали и не проживают.
На основании изложенного по настоящему делу привлекается Шимец Ф. Ф. (…) в том, что он нелегально нарушил государственную границу (…)
Відавочна, падчас следства Шымецу зрабілі прапанову, якая напэўна гучала так: мы пакідаем табе толькі “парушэнне мяжы”, а ты падпісваеш “супрацоўніцтва з органамі”, і ідзеш у лагер на малы тэрмін. Ці не падпісваеш “супрацоўніцтва”, і тады табе ўлепяць па-паўніцы: шпегунства, тэрарызм і ўсё, што толькі мажліва.
Вядома ж, у матэрыялах следства гэтыя прапановы ніяк не фіксаваліся. Але для разумення, прыняў арыштант такую прапанову ці не прыняў, дастаткова прачытаць прысуд.
ВЫПИСКА ИЗ ПРОТОКОЛА № 49
Особого Совещания при Народном Комиссариате Внутренних Дел от 17 мая 1941 г.
СЛУШАЛИ: Дело № 12203 УНКГБ по обвинению Шимец Франчишка Франчишковича, 1918 г. р., б. польско-подданный, рабочий.
ПОСТАНОВИЛИ: Шимеца Франчишека Франчишековича за нелегальный переход госграницы заключить в исправительно-трудовой лагерь на ТРИ ГОДА, считая срок с 20 декабря 1939 г.
Аднак Францішак Шымец не адседзіў нават гэты тэрмін.
УДОСТОВЕРЕНИЕ
Предъявитель сего, гр. Шимец Франчишек Франчишкович, 1918 г. р., (…) на основании Указа Президиума Верховного Совета СССР от 12 августа 1941 г. амнистирован, как польский гражданин. Имеет право свободно проживать на территории СССР, за исключением пограничной полосы, запретных зон, местностей, объявленных на военном положении и режимных городов первой и второй категории.
Гр. Шимец Ф. Ф. направляется к избранному месту жительства, г. Бузулук Чкаловской области.
Нечаканы гуманізм НКВД тлумачыцца толькі адным невялічкім дакументам, які ў хаваўся следчай справе ў асобнай капэрце…
КАРТОЧКА ДЕЛА
Где, когда возникло дело: Перемышль, 20 декабря 1939 г.
Характер дела: перебежчик
Статья УК: 80-ая.
Кличка агентурного дела: «Сокол»
Відавочна, што ўжо ў Бузулуку, дзе было нямала ссыльных палякаў, а таксама заходніх беларусаў, Францішак Шымец і шчыраваў на оперчастку тамтэйшага НКВД пад агентурнай мянушкай “Сокал”. Яму не маглі не давяраць: былы польскі грамадзянін, ваяваў супраць нацыстаў, сядзеў у нямецкім канцлагеры, пацярпеў ад савецкіх “органаў”…
Але Шымеца супрацоўніцтва з НКВД не ўратавала: напачатку 1942 года ён захварэў і неўзабаве памёр.
* * *
У наступнай перадачы вы дазнаецеся, якім чынам у ВЧК траплялі жанчыны і якую працу яны там выконвалі.
Уладзіслаў Ахроменка, Беларускае Радыё Рацыя, архіў Службы Бяспекі Украіны
Радыё Рацыя дзякуе Архіву СБ Украіны ў Чарнігаўскай вобласці за прадстаўленыя матэрыялы, архіўную справу “ОФ-7801”
