Справа 1941 г. “Антысавецкая перадача на савецкім радыё”
У трыццатыя гады радыё было для народа тым, чым для нас цяпер з’яўляюцца тэлебачанне і інтэрнэт. Самые аператыўныя навіны, самая папулярная музыка, самыя злабадзённыя рэпартажы… “Радыёкропка” вісела на самым пачэсным месцы ў кватэры ці ў вясковай хаце, і праслухоўванне ўлюбёных перадач было рытуалам.
Як і мае быць, усё, што было нават ускосна звязана з радыё, кантралявалася адмысловымі службамі НКВД. Але нават у чэкісцкім кантролі здараліся збоі.
* * *
Раніцай 28 ліпеня 1941 года звыклая перадача “Радыё Камінтэрна”, якая транслявалася па ўсёй Беларускай Чыгунцы, была спыненая, і ўжо праз колькі хвілінаў з той жа частаты незнаёмы дыктарскі голас прачытаў нешта такое, ад чаго законапаслухмяным савецкім грамадзянам захацелася павыкідаць тыя радыёапараты ў вокны і бегчы з дамоў падалей.
У той жа дзень у аддзяленні НКВД на Беларускай чыгунцы паляцелі рапарты ад пільных чэкістаў, якія сталі сведкамі тае радыёперадачы.
РАПОРТ
28 июля 1941 г. в 5 ч. 45 мин. я, оперуполномоченный оперпункта ст. Сновск на квартире слышал передачу по радио на русском языке, следующего содержания. «Германские летчики забросали бомбами остров (название которого забыл)». «Московские мошенники предали русских рабочих»…
(…)
При этом поясняю, что полностью текст передачи слышать не было возможности, по радио был большой шум и треск и этот разговор слышал урывками.
После передачи начался хор, слова которого запомнил «от Москвы до Урала».
В 6 ч. передачи из Москвы не было.
Акрамя оперупаўнаважанага НКВД Коршунава, які напісаў гэты рапарт, у НКВД паступілі і аналагічныя заявы трох сумленных савецкіх грамадзянаў з Беларускай чыгункі: Рыгора Осіпава, Пятра Давыдзенкі і Івана Пісьменнага.
Перадача, пра якую рапартавалі пільны чэкіст і неабыякавыя грамадзяне, была насамрэч не нямецкай. Транслявала яе “Фінскае радыё для СССР”. Яшчэ 25 чэрвеня 1941 года савецкая авіяцыя нанесла авіяўдары па Фінляндыі, чым, па сутнасці, распачало захопніцкую вайну. Гэта вымусіла фінскія войскі ўступіць у вайну супраць СССР на баку Трэцяга Рэйха, прытым да прапагандысцкай вайны супраць Саветаў падключылася і фінскае рускамоўнае радыё.
Знайсці вінаватага было справай тэхнікі: варожая прапаганда транслявалася праз Сноўскі радыёвузел Беларускай чыгункі.
ИЗ АНКЕТЫ АРЕСТОВАННОГО
Гринцевич Болеслав Флорентинович
1905 г. р., место рождения – г. Щорс, Украина
заведующий радиоузлом при клубе им. Ленина ст. Сновская
образование низшее, беспартийный
женат, сын Левонтий 1, 6 месяцев, сын Виталий 5 лет.
Грынцэвіч не адмаўляў, што радыёстанцыя сапраўды колькі хвілінаў транслявала “варожы голас”, але вытлумачыць, адкуль тая антысавецкая перадача ўзялася ў эфіры, не мог.
ИЗ ПРОТОКОЛА ДОПРОСА ПОДОЗРЕВАЕМОГО ГРИНЦЕВИЧА БОЛЕСЛАВА ФЛОРЕНТИНОВИЧА
от 28 июля 1941 г.
(…)
ВОПРОС: Каких станций радиопередачи вы должны транслировать через радиоузел?
ОТВЕТ: По существующему положению через наш радиоузел имею право транслировать передачи, передаваемые радиостанциями «Коминтерн» и «РВ-87-Киев».
ВОПРОС: Скажите, с какой радиостанции вы утром транслировали передачу?
ОТВЕТ: Транслировал последние известия, передаваемые радиостанцией гор. Воронежа, т. к. станция «Коминтерн» и «РВ-87-Киев» тогда почему-то не работали.
ВОПРОС: (…) Установлено, что 28. 07. вы через радиоузел транслировали передачу явно антисоветского характера, передаваемую радиостанцией враждебного нам государства (…)
ОТВЕТ: 28. 07. в 6 часов утра я включил радиостанцию г. Воронеж, которая передавала последние известия, а потом ушел в монтажную для осмотра мотора. В моторной будке я находился не более 10 минут. Когда я обратно зашел в комнату радиоузла, услышал, что на волне, на которой работает ст. Воронеж, включилась иностранная радиостанция и передает передачу антисоветского характера (…) которую я сейчас же выключил (…)
На добры розум, чэкістам трэба было правесці тэхнічную экспертызу і абавязкова зрабіць запыт у Кіеў, які рэтрансляваў станцыю “Камінтэрн”: а чаму, маўляў, вы не пусцілі ў эфір запланаванае? Пасля чаго звязацца з радыёстанцыяй у Варонежы – а што гэта за антысаветчыну вы, дарагія таварышы, нам падсоўваеце?
Але ж у гомельскім Упраўленні НКВД, якое займалася гэтай справай, не знайшлося ніводнага чэкіста, які б уцяміў відавочнае. Дый нашто? Віна радыётэхніка не падлягала сумнева. Пры жаданні чэкісты маглі звінаваціць таго Грынцэвіча нават у тым, што ён тую антысавецкую перадачу і змайстрачыў, але ж начальства такога загаду, напэўна, не дало.
Следства цягнулася крыху больш за месяц.
ПРИГОВОР
Именем Союза Советских Социалистических Республик
1941 г. августа 11 дня Военный трибунал Белорусской ж. д. на станции Гомель, в закрытом судебном заседании (…)
Рассмотрев дело по обвинению Гринцевича Болеслава Флорентиновича, 1905 г. р. (…)
ПРИГОВОРИЛ
Гринцевича Болеслава Флорентиновича на основании статьи 72 «б» УК подвергнуть лишению свободы в исправительном лагере Союза ССР сроком на 10 (десять) лет (…)
Приговор обжалованию не подлежит.
Далейшы лёс Баляслава Грынцэвіча ў следчай справе не прасочваецца. Якім чынам антысавецкая перадача “Фінскага радыё для СССР” патрапіла ў эфір варонежскай радыёстанцыі, і праз яе – на радыё Беларускай чыгункі, невядома і пагэтуль.
* * *
У наступнай перадачы я раскажу пра норавы савецкіх журналістаў трыццатых гадоў.
Уладзіслаў Ахроменка, Беларускае Радыё Рацыя, архіў Службы Бяспекі Украіны
Радыё Рацыя дзякуе Архіву СБ Украіны ў Чарнігаўскай вобласці за прадстаўленыя матэрыялы, архіўную справу “П-15917”.