Справа 1964 г. “Як душыць буржуазны нацыяналізм. Тэорыя і практыка”
У 1959 годзе Мікіта Сяргеевіч Хрушчоў прыбыў у Менск на святкаванне саракагоддзя БССР. Тагачасны партыйны кіраўнік Кірыл Трафімавіч Мазураў прамаўляў з трыбуны па-беларуску. Мікіту Сяргеевіча гэта моцна абурыла, але ад “арганізацыйных высноваў” Першы сакратар ЦК КПСС пакуль што ўстрымаўся. Але падчас наступнага візіту Мікіта Сяргеевіч даў прачухану беларускай партыйнай эліце: маўляў, наступнае пакаленне савецкіх людзей будзе жыць пры камунізме, а пры камунізме ўсе будуць размаўляць толькі расейскай. Значыцца, чым хутчэй вы адмовіцеся ад роднай мовы, тым хутчэй камунізм і настане.
Тычылася гэта не толькі Беларусі і беларусаў, але і астатніх “саюзных рэспублік”. Русіфікацыя набірала абароты – праз школу, вышэйшыя навучальныя ўстановы, сродкі масавай інфармацыі, савецкія і партыйныя органы. Прыхільнікі той жа беларускай мовы абвяшчаліся “буржуазнымі нацыяналістамі” з усімі непрыемнымі наступствамі.
На вастрыі атакі на “буржуазных нацыяналістаў”, як і заўсёды, была савецкая Дзяржбяспека, у якой быў вельмі спецыфічны погляд на “нацыяналізм”…
* * *
Падручнік “Некаторыя асаблівасці расследвання злачынстваў, якія здзяйсняюць буржуазныя нацыяналісты”, выдадзены ў 1964 годзе Вышэйшай Школай КГБ СССР, выхаваў процьму чэкістаў. Выкладалі па гэтым падручніку і ў менскай Школе КГБ, якая дзейнічала ў беларускай сталіцы ад 1961 года (цяпер гэта Інстытут Нацыянальнай бяспекі Рэспублікі Беларусь).
Беларускія нацыяналісты згадваюцца з першых жа старонак…
ИЗ УЧЕБНИКА ВЫСШЕЙ ШКОЛЫ КГБ СССР
(…)
Белорусские буржуазные националисты создали буржуазно-националистические организации «Белорусская независимая партия» (БНП), «Белорусская центральная рада» (БЦР), «Союз борьбы за освобождение Белоруссии» и другие. Все они имели террористические группы (…)
В 1962 году КГБ при СМ Белорусской ССР расследовал уголовное дело по обвинению белорусского националиста Гулевича, долгое время жившего за рубежом и связанного с центрами белорусской эмиграции. Гулевич оказался агентом американской и английской разведок, по заданиям которой и проводил преступную деятельность на территории БССР (…)
Справа агента ажно двзвюх імперыялістычных выведак напэўна знаходзіцца ў Цэнтральным архіве беларускага КГБ, цалкам закрытым ад грамадскасці, і таму высвятліць, што ў тае справе праўда, а што – мана, немагчыма.
Зрэшты, галоўнае ў падручніку – не асабы, а спосабы барацьбы з нацыяналістамі…
ИЗ УЧЕБНИКА ВЫСШЕЙ ШКОЛЫ КГБ СССР
(…)
Уголовные дела по обвинению буржуазных националистов в совершении особо опасных государственных преступлений, как правило, возникают двумя путями.
Во-первых, в результате того, что участники националистических организаций открыто совершают преступления, например, террористические акты, распространяют антисоветские листовки и т. д. В этих случаях уголовные дела возбуждаются по конкретным фактам. Их националистический характер нередко становится очевидным в самом начале расследования (по запискам, оставленным на трупах, по содержанию листовок и т. д.
Во-вторых, в результате реализации оперативных разработок, когда преступники все подготовили к открытому враждебному акту, но еще себя не проявили
(…)
Вось гэтае “па-другое”, напэўна, і ёсць самым цікавым.
Студэнты-энтузіясты адраджаюць народныя звычаі і абрады. Архівісты вышукваюць дакументы, якія тычацца той жа БНР. Краязнаўцы вандруюць па Беларусі, перапісваюць яшчэ не знішчаныя касцёлы і цэрквы. І тыя, і другія, і трэція размаўляюць па-беларуску. Гэта падрыхтоўка да “варожага акту”, ці не?
Безумоўна! Бо першым можна закінуць “адыход ад ленінскай нацыянальнай палітыкі і прапаганду рэакцыйных, чужынскіх для савецкіх людзей звычаяў”, другім – класічную антысаветчыну, а трэцім – клерыкалізм. На краязнаўцаў, пры жаданні, можна навесіць і падрыхтоўку да тэрарыстычнага акту ці шпегунства: можа вы там таму і вандруеце, што збіраеце інфармацыі пра стратэгічныя аб’екты для ЦРУ?
Усе без выключэння нацыяналісты, на думку аўтараў падручніка, былі як мінімум патэнцыйнымі шпегамі…
ИЗ УЧЕБНИКА ВЫСШЕЙ ШКОЛЫ КГБ СССР
(…)
Непосредственная связь националистических организаций с разведками капиталистических государств осуществляется чаще всего руководящими участниками этих организаций. Следовательно, чем выше занимаемое положение того или иного лица в антисоветской организации, тем вероятней его связь с разведывательными центрами капиталистических государств и центрами националистической эмиграции (…)
Што да практыкі барацьбы з нацыяналістамі, то яна нічым не адрозніваецца ад той, якая была адпрацаваная за часамі НКВД-НКГБ-МГБ.
На практыцы гэта магло выглядаць наступным чынам. Агентура, ці проста стукачы-энтузіясты паведамляюць пра “сумнеўнае зборышча”. Агент, які ўкараняецца ў такую супольнасць (ці агент, які дзейнічае ў супольнасці ад самога пачатку яе існавання), дае адпаведныя інфармацыі. Калі інфармацыі сягаюць крытычнай колькасці, гэбэшны начальнік думае, што лепш: правесці “прафілактаванне”, вербануць актывістаў па-максімуме ці адразу арганізаваць супраць іх правакацыю, ці некалькі правакацый (“падстава” на гэбэшным жаргоне). Напрыклад – падкінуць антысавецкую ўлётку, змайстрачаную ў КГБ. Ці колькі набояў. Ці адрасы замежных “антысавецкіх нацыяналістычных цэнтраў” (крэатура чэкістаў), куды тыя актывісты здуру могуць і напісаць.
Далейшае – справа следчай тэхнікі…
ИЗ УЧЕБНИКА ВЫСШЕЙ ШКОЛЫ КГБ СССР
(…)
Наряду с общими рекомендациями в допросах обвиняемых националистов необходимо учитывать специфику их преступной деятельности.
Использования имущественного и социального различия буржуазных националистов для получения от них правдивых показаний.
(…)
Преодоление национальных заблуждений буржуазных националистов для получения от них правдивых показаний.
(…)
Выбор нескольких обвиняемых для разоблачения и использования полученных от них данных при допросах других участников националистической организации или группы…
(…)
У пераліку рэкамендацый для камітэтчыкаў-следчых ёсць і пункт, які заслугоўвае асобнае ўвагі. А таму варта прывесці яго цалкам…
ИЗ УЧЕБНИКА ВЫСШЕЙ ШКОЛЫ КГБ СССР
(…)
Знание национальной культуры, традиций, обычаев, родного языка обвиняемых и использование этих знаний для получения от них правдивых показаний.
Допросы буржуазных националистов, проводимые на русском или ином неродном для них языке, обычно рассматриваются националистами как проявление неравноправного положения их нации, как форма национального угнетения.
Допросы же обвиняемых на родном языке позволяют следователю сравнительно быстро завоевать доверие буржуазного националиста. Если следователь не знает родного языка, на котором говорит обвиняемый, и допрос ведет с переводчиком, то желательно, чтобы следователь знал хотя бы традиции, нравы и обычаи той национальности, к которой принадлежит обвиняемый, и использовал эти знания при допросах. Известно, что буржуазные националисты охотней беседуют с людьми, знающими и уважающими их национальные традиции, и относятся настороженно, а иногда и враждебно к лицам, ведущих их допросы на русском
(…)
Між іншым, у большасці крымінальных справаў нацыяналістаў-дысідэнтаў познесавецкага часу першы радок допыта выглядае так: “На якой мове жадаеце даваць адказы – па-расейску ці на роднай?” Веданне следчым беларускай (украінскай, татарскай, казахскай) сапраўды расслабляла падследных і нават правакавала іх на дурную шчырасць, пра якую яны потым з агідай згадвалі ў лагерах.
Значная частка падручніка прысвечаная прафілактыцы “нацыяналістычных праяваў”, прытым пра прафілактыку пішацца выключна мовай партыйных з’ездаў. Цытаванне гэтага словаблуддзя не ўваходзіць у задачы нашай перадачы.
Увогуле, у корпусе кагэбэшнай літаратуры, падручнікаў па барацьбе з нацыяналізмам ці не больш за іншых. У падручніках тых дэталёва прапісана: як укараняць у нацыяналістычных асяродках агентуру, як арганізоўваць “аператыўна-вышуковыя мерапрыемствы”, як праводзіць допыты.
Аднак ніводны кагэбэшны падручнік не дае адказу на галоўнае пытанне: а адкуль тыя нацыяналісты бяруцца?
[Not a valid template]
* * *
З наступнай перадачы вы дазнаецеся пра адну з самых людажэрскіх акцый савецкай улады.
Уладзіслаў Ахроменка, Беларускае Радыё Рацыя, архіў Службы Бяспекі Украіны
Радыё Рацыя выказвае падзяку Цэнтральнаму Галіноваму Архіву СБ Украіны, г. Кіеў, за прадстаўленыя матэрыялы, архіўную справу Фонд 13, вопіс 1, адзінка захавання 558