Справа 1968 г. Тэатралы з КГБ, альбо Як чэкісты забаранілі спектакль пра “Вялікую Айчыную”
Тэатр любяць не толькі байцы сучаснага беларускага АМАПу. Чэкісты ўсіх пакаленняў таксама былі палымянымі аматарамі сцэнічнага мастацтва. Але, у адрозненне ад эстэтаў і інтэлектуалаў у чорнай уніформе, савецкія камітэтчыкі хадзілі ў тэатр пераважна па доўгу службы.
Дзе ўмешваліся ў сцэнаграфію, рэжысуру і нават рэпертуарную палітыку…
* * *
Цяпер ужо мала хто памятае спектаклі “масцітага савецкага драматурга” Івана Рачады. А, між тым, п’есы гэтага аўтара ішлі практычна ва ўсіх тэатрах СССР, у тым ліку і ў Мінскім расейскім драмтэатры ім. Горкага.
Назвы гавораць самі за сабе: “Ёсць такая партыя!”, “Людзі ў шынэлях”, “Маршал Жукаў”, “Чаго баяцца ястрабы”… Як пісалася ў тагачасных тэатральных часопісах – “вайсковая скіраванасць”, “выхаванне савецкага патрыятызму” і “годны адлуп заакіянскім распальнікам вайны”.
Мастацкая каштоўнасць драматургіі Івана Рачады была мізэрнай – калі ўвогуле была. Героі прамаўлялі выключна ідэалагічна вытрыманымі лозунгамі, дэманстравалі цуды мужнасці і гераізма і нават праводзілі на сцэне імправізаваныя партыйныя сходы, а небаракі-гледачы былі змушаныя ўсё гэта глядзець.
Толькі ў тэатральных колах ведалі, што сапраўднае імя драматурга – не Іван Рачада, а Іван Зайцаў, што ён генерал-лейтэнант інжынерных войскаў, Герой Савецкага Саюза і асабісты сябра маршала Маліноўскага.
У 1967 годзе генерал драматургічных войскаў напісаў чарговую патрыятычную п’есу з красамоўным назовам “Калі мёртвыя ажываюць”. П’еса шчасліва праскочыла праз усе колцы і шасцяронкі савецкай цэнзуры, была прынятая да пастаноўкі і нават прайшла прэм’ерны паказ.
Але ў рэпертуарную палітыку тэатра нечакана ўмяшаліся чэкісты.
КОМИТЕТ ГОСУДАРСТВЕННОЙ БЕЗОПАСНОСТИ
11 марта 1968 г. СЕКРЕТНО
ИНФОРМАЦИОННОЕ СООБЩЕНИЕ
19 марта 1968 г. (…) состоялась премьера спектакля Ивана Рачады «Когда мертвые оживают». (…)
В основу сюжета драмы положена широко распространенная на Западе версия о проведенной гитлеровской разведкой операции по компрометации ведущих советских военачальников Тухачевского, Блюхера и других, что привело к репрессиям среди высшего командного состава Красной Армии. (…)
Драматург мае безумоўнае права на ўсе версіі, тым больш, што спектакль – твор мастацкі, а не дакументальны. Рычард ІІІ у аднаймённай трагедыі Шэкспіра напэўна адрозніваецца ад рэальнага гістарычнага Глостэра.
Але ж у п’есе фігуравалі рэпрэсіі трыццатых гадоў – традыцыйна балючая тэма для чэкістаў. І версія драматурга не ўпісвалася ў зацьверджаную ХХ-ым і ХХІІ-ім з’ездамі КПСС афіцыйную дактрыну, паводле якой ніякіх правакацый гітлераўскіх спецслужбаў у СССР не было, а рэпрэсіі сталі вынікам памылковай сталінскай тэорыі пра “узмацненне класавай барацьбы па меры пабудовы сацыялізму”.
У чэкістаў, аднак, хапіла розуму не пісаць пра гэта нават ў справаздачы, прызначанай для ўласнага карыстання – бо атрымлівалася б, што КГБ і Камуністычная партыя ўмешваецца ў творчыя працэсы, а гэта таксама супярэчыла партыйным стандартам шасцідзесятых. Дый і драматург Іван Рачада быў стоадсоткава правераным і савецкім, які, да таго ж, прытрымліваўся прынцыпаў сацыялістычнага рэалізму.
Для кампраметацыі спектакля былі прыцягнутыя тэатральныя крытыкі. Прытым пад крытычны артабстрэл патрапіў не толькі аўтар высокаідэйнай патрыятычнай п’есы, але і рэжысёр.
ИЗ ИНФОРМАЦИОННОГО СООБЩЕНИЯ КГБ (…)
Постановка спектакля «Когда мертвые оживают» (…) привлекла к себе внимание общественности и комментируется в кругу творческой интеллигенции (…) (…)
Театральный критик Н. Р. Пискун в одной из частных бесед заявил:
«Спектакль получился с вредной раковой опухолью. Он выражает не те чувства, которые нам следует пробуждать в массе зрителей. Такую плакатную и слабую пьесу надо было ставить серьезному режиссеру, способному к психологическому анализу» (…)
Б. А. Таиров, заслуженный артист УССР, балетмейстер, комментирует постановку спектакля следующим образом:
«Или я уже ничего не понимаю, или такую гадость было нельзя выпускать на сцену. Барселян очень поверхностный режиссер, он поставил «Когда мертвые оживают», пользуясь теми же внешними сценическими приемами, которые он применял при постановке оперетты «Летучая мышь».
Театральный критик М. Н. Киселев в кругу своих знакомых заявил: «В пьесе и в спектакле есть серьезные недостатки, рыхлость драматургии, свойственная творчеству Рачады, сказалась» (…)
Кампетэнтных меркаванняў было дастаткова, каб тэатралы з КГБ вынеслі прысуд:
ИЗ ИНФОРМАЦИОННОГО СООБЩЕНИЯ КГБ (…)
По мнению КГБ при СМ СССР, постановка пьесы “Когда мёртвые оживают” нецелесообразна, так как версия, положенная в основу драмы, фетишизирует роль немецких разведывательных органов и, кроме того, материалы, послужившие в прошлом основы для фальсификации ряда дел, в том числе и Тухачевского, в настоящее время проверяются. Это мнение разделяет также Главное Политическое Управление Советской Армии (…)
Ці была тая п’еса вартая пастаноўкі? Напэўна, не. Герою Савецкага Саюза і генерал- лейтэнанту інжынерных войск таварышу Зайцаву трэба было дбаць пра падвышэнне боездольнасці давераных яму частак, а не займацца драматургіяй, у якой ён не цяміў у прынцыпе.
Але і спецслужбы ў цывілізаваных дзяржавах не рэгулююць рэпертуарную палітыку тэатраў, а прадухіляюць тэракты, пільнуюць дзяржаўныя таямніцы і ловяць шпегаў замежных выведак.
Да таго ж, генералы інжынерных войскаў, якія пішуць п’есы, і камітэтчыкі, якія займаюцца тэатральнай крытыкай, не адпавядаюць прынцыпам сацыялістычнага рэалізму. Гэта, хутчэй – тэатр абсурда – накірунак, як вучыла Партыя, глыбока рэакцыйны і антынародны.
* * *
З наступнай перадачы вы дазаецеся, чаму Чарнобыльская АЭС была прырэчаная да аварыі ад самога пачатку.
Уладзіслаў Ахроменка, Беларускае Радыё Рацыя, архіў Службы Бяспекі Украіны
Радыё Рацыя выказвае падзяку Цэнтральнаму Галіноваму Архіву СБ Украіны, г. Кіеў, за прадстаўленыя матэрыялы, архіўную справу Фонд 16, вопіс 1, адзінка захавання 970