Справа 1989-90 гг. «Гарбачоўская Перабудова з пункту гледжання КГБ СССР. Частка 1»
За часамі позняга сацыялізму КГБ СССР быў збольшага ахоўнай структурай – прынамсі, ва ўнутранай палітыцы. Нешматлікія дысідэнцкія групоўкі, нашпігаваныя кагэбэшнай агентурай, не ўяўлялі небяспекі для улады. Нацыянальна-вызваленчыя рухі былі разгромленыя яшчэ ў 50-я гады. Яўрэйскія дысідэнты масава выязджалі з СССР.
Небяспека сыходзіла з іншага боку. Карумпаванасць партыйных чыноўнікаў, пачварная некампетэнтнасць савецкай бюракратыі, свавольства міліцыі і татальны таварны дэфіцыт распалялі ў народзе ціхую, але небяспечную нянавісць да ўладаў.
А таму першыя крокі гарбачоўскай «перабудовы» у КГБ успрынялі даволі станоўча – прынамсі, на ўзроўні тэрытарыяльных Упраўленняў. Меркавалася, што «дэмакратызацыя» і «паскарэнне» – усяго толькі прыгожая абгортка, у якой народу пададуць андропаўскую «барацьбу з негатыўнымі праявамі» і «умацаванне дысцыпліны». КГБ з радасцю пасадзіць колькі тысяч скарумпаваных партыйна-савецкіх чыноўнікаў, а найбольш адыёзных нават і расстраляе. Паставіць на месца міліцыю. Навядзе парадак у сістэме дзяржаўнага гандлю і ў сельскай гаспадарцы. І пад гэтую вясёлую справу савецкія чэкісты, безумоўна, атрымаюць больш штатаў, грошай і паўнамоцтваў.
Чаму б не падтрымаць своечасовую і вельмі карысную ініцыятыву таварыша Гарбачова?
Аднак у КГБ пралічыліся.
У словы пра «плюралізм», «галоснасць» і «паскарэнне» паверыла куды больш людзей, чым можна было падумаць. Гэтаму неверагодна спрыялі і кіламетровыя чэргі да прадуктовых крамаў; пра лёсы Радзімы куды лепш думаецца на пусты страўнік.
Асмялелы люд згадаў і пра сталінскія рэпрэсіі, і пра партыйныя кармушкі-спецразмеркавальнікі, і пра адсутнасць сапраўдных выбараў, і пра «кіруючую ролю КПСС», зафіксаваную ў савецкай канстытуцыі. І, натуральна, пра «ленінскую нацыянальную палітыку», якая зводзілася да прымусовай і татальнай русіфікацыі нерускіх народаў.
Працэс «перабудовы» спакваля пераставаў быць кіраваным, як то задумвалася. Спачатку чэкісты ніяк не ўціскалі «экстрэмісцкія сілы, дэстркутыўныя элементы і нацыяналістычных недабіткаў» – адно фіксавалі іх антысавецкія праявы. У маім распараджэнні пакуль няма дакументаў позняга КГБ БССР, але ж аналіз дакументаў КГБ УССР перабудовачных часоў дазваляе зрабіць выснову, што і рэакцыя беларускіх таварышаў была ідэнтычнай.
ИЗ ДОКЛАДНОЙ ЗАПИСКИ ПРЕДСЕДАТЕЛЯ КГБ УССР Н. Галушко (…)
СЕКРЕТНО
ЦК КОМПАРТИИ УКРАИНЫ
СОВЕТ МИНИСТРОВ УССР
ВЕРХОВНЫЙ СОВЕТ УССР
20 февраля 1990 г.
О некоторых тенденциях развития негативных проявлениях в республики и мерах по их предупреждению
За последнее время экстремистские элементы из числа неформальных объединений негативной направленности (…) стремятся к политической власти, разжигают религиозную и межнациональную вражду. Открыто идут на прямую конфронтацию с местными Советами и правоохранительными органами. Они широко используют в подрывных целях самиздатовскую литературу, националистическую символику (…)
(…)
Асабліва пільна савецкія чэкісты сачылі за дэрусіфікацыяй і ўсім, што тычылася цікаўнасці нярускіх народаў да роднай мовы і роднай культуры. “Таварыства Украінскай мовы” па статуце, мэтах і задачах было амаль абсалютным аналагам “Таварыства Беларускай мовы”. Натуральна, дзейнасць гэтага таварыства стала прадметам глыбокай цікаўнасці філолагаў у цывільным.
Комитет Государственной Безопасности Украинской ССР
Управление по Львовской области
8 апреля 1989 г.
СЕКРЕТНО
(…)
Созданное в июле 1989 г. «Товарищество украинского языка им Т. Г. Шевченко (ТУМ), в настоящее время насчитывает 13 000 членов, которые объединяются в 66 первичных организаций г. Львова и области (…)
(…)
Активисты товарищества города и области организовывают массовый сбор среди населения подписей за придание украинскому языку государственного статуса (…) В отдельных случаях агитация за повсеместное использование украинского языка сводится к категоричным и безапеляционным предложениям демонстративно разговаривать на украинском языке (…)
(…)
На одном из их собраний обсуждался вопрос о восстановлении в правах националистической символики и старого гимна Украины, что было одобрено большинством собравшихся.
(…)
По нашему мнению, следовало бы более пристально проанализировать деятельность совета “ТУМ” (…)
Начальник УКГБ С. И. Малик
Радкі пра «предложение демонстративно разговаривать на украинском языке» пісаліся дваццаць восем гадоў таму, але падобныя выказванні, толькі пра беларускую мову, рэгулярна публікаваліся і ў якіх-небудзь “Советской Белоруссии» ці “Политическом собеседнике» канца васьмідзесятых. Дый і цяпер аналагічныя выказванні відавочна савецка-кагэбэшнага паходжання можна сустрэць у беларускім друку.
Нацыянальная сімволіка, натуральна, таксама цікавіла геральдыстаў з КГБ.
Комитет Государственной Безопасности Украинской ССР
Управление по Харьковской области
13 июня 1989 г.
СЕКРЕТНО
(…)
О сборище под националистическим флагом
10 июня 1989 г. судимый в прошлом за антисоветскую деятельность г. Харькова Сапеляк С. Е., реализуя установки закордонных ОУН и националистически настроенных деятелей (…) в сквере возле исторического музея организовал противозаконное сборище, в процессе которой обсуждались вопросы истории Украины и «национальной» символики. Сборище проходило вокруг скамейки, на спинке которой был установлен желто-голубой флаг размером 60 х 40 см.
В данной акции участвовало 12 человек, в основном представители студенческой молодежи, 5 из которых на груди имели значки с изображением «трезуба»
(…)
Нами проводятся мероприятия по компрометации Сапеляка перед связями и отсечению от него студенческой молодежи, организовано журналистское расследование антиобщественной деятельности Сапеляка с последующей публикацией в местной газете материалов, раскрывающих политико-нравственный облик объекта. Корреспонденту переданы легализированные сводки радиоперехвата передач радио «Свобода», из которых усматривается информаторская деятельность Сапеляка.
(…)
Начальник Управления Н. К. Гибадулов
Калі ў гэтай дакладной запісцы “трызуб” змяніць на “Пагоню”, а “жоўта-блакітны сцяг” на, адпаведна, бел-чырвона-белы, атрымаецца сітуацыя, вельмі тыповая і для БССР канца 80-х гадоў. Тыповая гэтая сітуацыя і для сённяшняга дня…
Тым часам “дэмакратызацыя” імкліва выходзіла з-пад кантролю Дзяржбяспекі. “Экстрэмісты, нацыяналісты і іншыя недабіткі” пладзіліся ў геаметрычнай прагрэсіі. І тады КГБ перайшло да больш звыклых метадаў – рэпрэсій. Актывістаў дэмакратычных рухаў пачалі прэсаваць — аднак, не непасрэдна праз Дзяржбяспеку, а пераважна міліцэйскімі сродкамі:
ИЗ ДОКЛАДНОЙ ЗАПИСКИ ПРЕДСЕДАТЕЛЯ КГБ УССР Н. Галушко (…)
(…)
О некоторых тенденциях развития негативных проявлениях в республики и мерах по их предупреждению
(…)
В сложившихся условиях правоохранительными органами против экстремистов возбуждено 28 уголовных дел, к административной ответственности привлечено 1125 человек, в том числе 129 организаторов и 94 активных участника несанкционированных сборищ. Для оказания помощи горрайорганам внутренних дел в стабилизации обстановки (…) направлены руководители и группы сотрудников правоохранительных органов (…)
Але міліцэйскіх рэпрэсій было відавочна недастаткова. У КГБ прыгадала і пра іншыя спосабы ўдзеяння на іншадумцаў…
* * *
Наступным разам я раскажу, як што гэта былі за спосабы і якім чынам КГБ СССР дыскрэдытавала прадстаўнікоў дэмакратычных і нацыянальна-вызвольных рухаў эпохі гарбачоўскай перабудовы.
Уладзіслаў Ахроменка, Беларускае Радыё Рацыя, архіў Службы Бяспекі Украіны
Радыё Рацыя выказвае падзяку Цэнтральнаму Галіноваму Архіву СБ Украіны, г. Кіеў, за прадстаўленыя матэрыялы, архіўную справу Фонд 16, вопіс 1, адзінка захавання 7, архіўную справу Фонд 8, вопіс 1, справа 1392, архіўную справу Фонд 16, вопіс 1, адзінка захавання 12, архіўную справу Фонд 16, вопіс 1, адзінка захавання 8
