Справы 1960-1976 г. “Савок” за мяжой. “Выязныя” і “невыязныя”
Ва ўяўленні савецкага чалавека “замежжа”, асабліва з прыстаўкай “капіталістычнае”, было тым жа самым, чым для насельнікаў першабытных пячораў – чароўны лес. Савецкая свядомасць, сфармаваная газетамі, тэлевізарам і палітінфармацыямі, насялала капіталістычныя джунглі фантастычнымі істотамі кшталту пузатых банкіраў Уол-Стрыта ці крывавых ястрабаў Пентагона.
Але, пры паказной антызаходняй рыторыцы, вандроўка ў заходнія краіны ўспрымалася савецкім чалавекам як відавочнае заахвочванне. Выпускаюць – значыцца, давяраюць. З замежжа можна было прывесці шырспажыў, дэфіцытны ў СССР. Аднак паміж жаданнем выехаць і яго здзяйсненнем стаялі дзясяткі бар’ераў з анкет, рэкамендацый, характэрыстык, камісій і рашэнняў самых розных структур. Адмова хаця б адной з такіх структур зачыняла ўсе шляхі за мяжу. Так грамадзяне СССР падзяліліся на дзве няроўныя катэгорыі: “выязныя” і “невыязныя”.
* * *
Карціна сусвету ў СССР была такая: “сацыялістычныя краіны” і “капіталістычныя краіны”, прытым у апошнія аўтаматычна залічваліся і “краіны, якія развіваюцца”.
Паехаць у “краіну сацыялістычнага лагера” было прасцей: пуцёўкі “Інтурыста” размяркоўваліся па прадпрыемстваў. Характэрыстыкі, рэкамендацыі, месткам, камісія райкаму, анкета, даведкі, іспыт па біяграфіях таварышаў Тодара Жыўкава і Юджамійна Цэдэнбала… Адмаўлялі адзінкам: а то куды ты з таго сацыялістычнага лагера ўцячэш?
А вось падрыхтоўка да вандроўкі ў “капіталістычную краіну” станавілася сапраўдным жахам.
Проста жадання палашчыць вока карцінамі Луўра ці агледзіць Калізей у якасці падставы для выезду не прымаліся. Падставамі былі ці афіцыйнае хадайніцтва з месца працы (у тым ліку і для турпаездкі), ці прыватнае запрашэнне, але толькі ад тых замежных грамадзянаў, якія знаходзяцца ў шлюбе з савецкімі, ці ад блізкіх сваякоў, якія жывуць за мяжою. На кожнага кандыдата заводзілася “выяздная справа” (характэрыстыкі, анкета з пытаннямі пра ўсіх сваякоў, у тым ліку — “ці заставаўся хто з іх на часова акупаванай фашыстамі тэрыторыі”, даведка пра адсутнасць судзімасцяў, даведка пра “допуск ці недопуск да дзяржаўных таямніцаў”, “аб’ектыўкі”, медычныя даведкі, план дзейнасці грамадзяніна ў капіталістычнай краіне і шмат чаго іншага), і калі хоць адна папера выклікала падазронасць, адмовіць маглі без усялякіх тлумачэння.
Канчатковае рашэнне “адпускаць ці не адпускаць у капіталістычныя джунглі” прымалі на ўзроўні КГБ, у структурах Другога і Пятага Главупраў (“контрвыведка” і “ідэалагічныя дыверсіі” адпаведна).
Аднак камітэтчыкі, якія вырашалі “выпускаць ці не выпускаць”, самі былі невыязнымі. Пра свет капіталу, свет бяспраўнасці яны ведалі толькі тое, чаму іх вучылі ў Вышэйшай Школе КГБ. А згодна спецкурса “контрвыведка”, на Захадзе толькі і марылі, як бы завербаваць савецкага грамадзяніна.
КОМИТЕТ ГОСУДАРСТВЕННОЙ БЕЗОПАСНОСТИ при СОВЕТЕ МИНИСТРОВ СССР ВЫСШАЯ ШКОЛА
Совершенно секретно
АМЕРИКАНСКАЯ РАЗВЕДКА Учебное пособие
(…) С развитием советского туризма разведка США создала ряд специальных разведывательных постов в местах, куда чаще всего прибывают советские туристы и делегации.
В задачу этих постов входит: изучать советских людей, выявлять среди них лиц, подходящих для обработки, проводить соответствующие мероприятия в этом направлении.
В интересах создания необходимых условий для изучения и обработки намеченных объектов из числа советских гостей их обычно стараются отделить от общей группы, поселить в отдаленном номере гостиницы, затащить на квартиру к «друзьям» или в какое-либо злачное место, соблазнить возможностью приобретения ценных вещей и т. п. В качестве гидов, переводчиков, устроителей быта советских людей выступают, как правило, сотрудники или агенты ФБР и других американских радведывательных органов. В число этих людей часто предусмотрительно включаются привлекательные, готовые к «услугам» женщины (…)
Шматлікія інструкцыі для камітэтчыкаў, якія суправаджалі групы савецкіх грамадзянаў за мяжу, нагадваюць надпіс на вуліцы блакаднага Ленінграда: “Пры артабстрэле гэты бок вуліцы найбольш небяспечны, а той бок – увогуле капец!”
Ці не кожны замежнік, згодна тых інструкцый — вярбоўшчык імперыялістычных спецслужбаў, ці не кожная вабная дзяўчына – агентка ЦРУ, а шэраговыя людзі на вуліцах – спрэс недабітыя белагвардзейцы, фашысты і паліцаі. Перасоўвацца толькі арганізавана і ў складзе групы! У разе правакацый аргументавана даводзіць перавагі савецкага ладу жыцця! Ні ў якія бізнэсовыя адносіны з тубыльцамі не ўступаць пад страхам страты партбілета, працы і сумленнага імя!
Але ў бізнэсовыя адносіны (паводле КК СССР – “спекуляція”) савецкія людзі ўсё ж уступалі: у капіталістычныя джунглі масава завозілі матрошак, гарэлку, ікру чырвоную зярністую, ікру чорную паюсную і ўвогуле ўсё, што можна было загнаць за валюту.
СОВЕРШЕННО СЕКРЕТНО 28 июня 1973 г.
ИНФОРМАЦИОННОЕ СООБЩЕНИЕ КГБ СССР
Большой вред отношениям между СССР и АРЕ* наносит поведение советских туристов. По словам египетских гидов, редко кто из советских туристов не занимается спекуляцией, продавая носильные вещи и различные предметы, а взамен скупая золото. Создается впечатление, что «русских в Египте интересует только золото».
Проводится параллель между советскими и польскими туристами, которые в своих спекулятивных сделках зашли так далеко, что отели «Палестина» в г. Александрия, «Нью Винтер Палац» в г. Луксор и другие отказываются размещать их у себя, так как они толкают обслуживащий персонал на контрабандные сделки, наносящие вред государству. ——- * Арабская Рэспубліка Егіпет
У тым жа 1973 у ЦК КПСС выдалі дакумент, які рэгламентаваў кожны ўздых, рух і пёрд за мяжою.
Дакумент, складзены нібыта для шырокага ўжытку, чамусьці меў грыф “таемна”, што міжволі правакавала на думку: а як жа тым “выязным” дазнавацца пра правілы паводзінаў?
Секретно (…)
ОСНОВНЫЕ ПРАВИЛА поведения советских граждан, выезжающих в капиталистические и развивающиеся страны (…)
Советскому человеку необходимо помнить, что высокие морально-политические качества, горячая любовь к Советской Родине, верность принципам пролетарского интернационализма, постоянная бдительность во время пребывания за границей будут способствовать успешному выполнению поставленных перед ним задач, оградят его от провокаций и вражеский происков (…)
Советским гражданам за границей категорически запрещается: Вести разговоры по телефону в общественных местах, в гостиницах, в местах проживания, в автомобилях с другими советскими гражданами (…)
Посещать ночные клубы, кинотеатры, в которых демонстрируются антисоветские или порнографические фильмы (…)
Посещать районы, где проживают эмигранты или другие категории населения, враждебно настроенные по отношению к СССР (…)
Брать при возвращении на Родину посылки и письма от советских граждан и иностранцев для лиц, проживающих в СССР (…)
Несоблюдение изложенных Правил за границей должно рассматриваться как нарушение общественного долга и государственной дисциплины.
Што было з тымі грамадзянамі, якіх лавілі на парушэннях? У найбольш сур’ёзных выпадках яны назаўсёды пераходзілі ў катэгорыю “невыяздных”, а ў зусім цяжкіх – выганяліся з працы з усімі ўласцівымі для СССР наступствамі.
Так што ў разе сур’ёзнай правіны парушальніку прасцей было прасіць палітычнага прытулку, пераходзячы ў трэцюю катэгорыю – “невяртанцаў”. Падобны шлях абіралі не толькі шэраговыя савецкія турісты, але і камітэтчыкі, які пільнавалі ідэалагічнае і маральнае аблічча турістічніх груп.
Прытым, паводле кагэбэшнай статыстыкі, другіх было нават больш, чым першых.
У наступнай перадачы вы дазнаецеся, хто і як пісаў даносы ў КГБ за часамі гарбачоўскай “Перабудовы”.
Уладзіслаў Ахроменка, Беларускае Радыё Рацыя, архіў Службы Бяспекі Украіны
Радыё Рацыя дзякуе Цэнтральнаму Галіноваму Архіву СБ Украіны, г. Кіеў, за прадстаўленыя матэрыялы, архіўную справу Фонд 13, вопіс 1, адзінка захавання “542”, архіўную справу Фонд 16, вопіс 1, адзінка захавання 173 На здымку: 1967 г., прафсаюзны камітэт вырашае, ці варта дазваляць савецкаму грамадзяніну выезд у турыстычную паездку за мяжу.