Чые вя­лі­кія лі­тоў­скія кня­зі?

Ва ўсіх гі­ста­рыч­ных (дый ма­стац­кіх) кні­гах, якія да­вя­ло­ся мне пра­чы­таць, чор­ным па бе­лым на­пі­са­на, што вя­лі­кія лі­тоў­скія кня­зі — гэ­та вя­лі­кія лі­тоў­скія кня­зі. І ні­якія ін­шыя. Та­му мя­не здзі­ві­ла, ка­лі на лі­та­ра­тур­най су­стрэ­чы ў Віль­ні не­каль­кім ма­ла­дым лі­тоў­цам рап­там за­ха­це­ла­ся пра гэ­та па­ды­ску­та­ваць.

У па­ру май­го юна­цтва ад­ной з форм «иде­о­ло­ги­че­ской ра­бо­ты с на­се­ле­ни­ем» (най­перш з мо­лад­дзю) бы­лі так зва­ныя дэ­ба­ты кштал­ту: «Ці ёсць жыц­цё на Мар­се?», або «Ці ўсіх пус­цяць у ка­му­нізм?». Дэ­ба­та­ва­лі ка­лі не кож­ны дзень, дык кож­ны ты­дзень, та­му пры­ду­маць, пра што ў чар­го­вы раз дэ­ба­та­ваць, бы­ло няп­ро­ста, і ар­га­ні­за­та­ры дэ­ба­таў бе­га­лі ся­род удзель­ні­каў: «Пад­кінь­це тэ­му!»

Дык вось… На­шы лі­тоў­скія сяб­ры пры­ду­ма­лі сён­ня (ці нех­та ім пад­кі­нуў) тэ­му літ­ві­нізм. Ні­бы­та ён па­гра­жае на­цы­я­наль­най бяс­пе­цы лі­тоў­скай дзяр­жа­вы.

Не ад­ной­чы спра­ба­ваў я да­вес­ці ма­ім лі­тоў­скім сяб­рам, што ні­ко­му і ні­чым літ­ві­нізм не па­гра­жае. У той фор­ме, у якой іс­нуе ён у Бе­ла­ру­сі, ён ёсць еў­ра­пе­із­мам, які ўзнік з ра­зу­мен­ня та­го, што толь­кі ў еў­ра­пей­скім на­прам­ку пра­ля­гае шлях да за­ха­ван­ня на­цы­я­наль­най ідэн­тыч­нас­ці і дзяр­жаў­на­га су­ве­рэ­ні­тэ­ту бе­ла­ру­скай дзяр­жа­вы, што ні­як не зак­ра­нае су­ве­рэ­ні­тэ­ту дзяр­жа­вы лі­тоў­скай.

Най­боль­шы шанц сту­піць на гэ­ты шлях ме­лі бе­ла­ру­сы на­па­чат­ку 90-х мі­ну­ла­га ста­год­дзя — ад­ра­зу пас­ля аб­вяш­чэн­ня не­за­леж­нас­ці. Гі­ста­рыч­ным шан­цам тым мы не ска­ры­ста­лі­ся, і ка­лі ста­ла ві­да­воч­на, што еў­ра­пей­скі шлях зноў для нас (Бог ве­дае на які час) пе­рак­ры­ты, шмат хто кі­нуў­ся ў за­поз­не­ныя шка­да­ван­ні, а я на­пі­саў па­э­му «Па­ла­нэз». Па­э­му з дву­ма сю­жэ­та­мі — пра няс­п­раў­джа­нае ка­хан­не і пра стра­ча­ную гі­сто­рыю…

У па­э­ме ёсць та­кія рад­кі:

Літ­ва! Ад слёз у гор­ле гор­ка,

Як наз­ву вы­маў­лю тваю:

Літ­ва! Па ўсёй зям­лі стаю

Я на свя­тых тва­іх па­гор­ках.

Дзе­ля ча­го ўва мне ты бу­дзіш

На­дзею го­ла­сам кры­ві?

Літ­ва! Ты ўжо бы­ла? Ты бу­дзеш?

Ка­лі жы­вая, дык жы­ві!

І ка­лі ты не ў пра­ху во­яў,

Не ў мрой­ным ча­се за­ла­тым,

А ў ду­ху тым, што праг­не во­лі, —

Та­ды ты ёсць, ка­лі ты ў тым!

Дух, які праг­не во­лі, — вось што для нас гі­ста­рыч­ная Літ­ва, вось што та­кое наш літ­ві­нізм. І ка­лі дзе­сяць га­доў та­му ў пе­ра­кла­дзе на лі­тоў­скую мо­ву вый­ш­ла кні­га «Po­lo­nez», з прэ­зен­та­цы­я­мі якой я аб’­ез­дзіў ці не ўсю Літ­ву, усе лі­тоў­цы гэ­та ра­зу­ме­лі. На­ват на­цы­я­на­лі­сты з іх ло­зун­гам «Літ­ва для лі­тоў­цаў!», якім чы­таў я ўрыў­кі з па­э­мы на мі­тын­гу ў Лу­кіш­ках. Ка­лі б не бы­ло гэ­та­га ра­зу­мен­ня, кні­гу не пе­рак­ла­лі б і не вы­да­лі, а тым больш не ар­га­ні­за­ва­лі б прэ­зен­та­цыі па ўсёй Літ­ве. І ніх­то та­ды не пы­таў «Чые вя­лі­кія лі­тоў­скія кня­зі?», бо гэ­та бы­ло б про­ста смеш­на. А вось праз дзе­сяць га­доў пы­та­юць. І як бы ўсур’­ёз. Як не­ка­лі ўсур’­ёз пы­та­лі­ся, ці ўсіх пус­цяць у ка­му­нізм.

Яш­чэ ня­даў­на я ўсур’­ёз зай­маў­ся па­лі­ты­кай — і не за­быў­ся, што яна та­кое. Асаб­лі­ва ў ча­сы гла­баль­ных зру­хаў, на хва­лі якіх уз­ды­ма­ец­ца як дух ча­ла­ве­чы, так і ўсплы­вае люд­ское смец­це. Па­лі­ты­кан­чы­кі, па­пу­лі­сты, якія на­цяг­ва­юць на ся­бе то­гі вы­ра­та­валь­ні­каў на­цыі, пнуц­ца лю­бы­мі спо­са­ба­мі пры­цяг­нуць да ся­бе ўва­гу. І тут най­пер­шы спо­саб, ап­ра­ба­ва­ны ста­год­дзя­мі, наг­ня­тан­не стра­ху. А для гэ­та­га трэ­ба пры­ду­маць стра­шыл­ку. На­пры­клад, бе­ла­ру­скі літ­ві­нізм. Той, які па­гра­жае су­ве­рэ­ні­тэ­ту Літ­вы. І што з ім ра­біць? А ме­жы пе­рак­рыць, каб яго спы­ніць! І нап­ля­ваць, што літ­ві­ніз­му та­ко­га ня­ма. За­тое ме­жы ёсць.

Я на­ра­дзіў­ся ў Крэ­ве. На зям­лі Вя­лі­ка­га Кня­ства Лі­тоў­ска­га — ко­ліш­няй ма­гут­най еў­ра­пей­скай дзяр­жа­вы. Пад сце­на­мі Крэў­ска­га зам­ка, дзе бы­ла пад­пі­са­ная Крэў­ская унія, якая аб’­яд­на­ла Вя­лі­кае Кня­ства Лі­тоў­скае з Поль­ш­чай. Гі­сто­рыя Крэ­ва, гі­сто­рыя Вя­лі­ка­га Кня­ства, якую рас­па­вя­даў мне мой дзед, а яму — яго­ныя дзя­ды і пра­дзе­ды, бы­ла гі­сто­ры­яй май­го дзя­цін­ства. І я не за­бі­раю, і ніх­то з бе­ла­ру­саў не мае на­ме­ру за­бі­раць яе ў на­шых су­се­дзяў, але ж і не ад­маў­ляц­ца нам ад яе, ка­лі яна ва­ша і на­ша.

Крэў­скі за­мак за­раз у ру­і­нах. Іх мож­на пе­ра­нес­ці з Бе­ла­ру­сі ў Літ­ву, але пад­му­рак за­ста­нец­ца ў той зям­лі, на якой му­ра­ваў­ся. Лі­тоў­цы лі­чаць яе лі­тоў­скай зям­лёй, па­ля­кі — поль­скай, ра­сей­цы — ру­скай. А бе­ла­ру­сы (як бы іх ра­ней ні на­зы­ва­лі, але якія з’яў­ля­лі­ся на гэ­тай зям­лі і сы­хо­дзі­лі ў яе) ні­бы ні пры чым. У та­кім ра­зе, дзе яны жы­лі і жы­вуць?..

Яны бяз­дом­ныя?..

Амаль тры апош­нія ста­год­дзі Ра­сія вы­ся­ля­ла бе­ла­ру­саў з еў­ра­пей­ска­га до­ма. Вы­ры­ва­ла на­шы ка­ра­ні з гі­сто­рыі Вя­лі­ка­га Кня­ства Лі­тоў­ска­га, каб пе­ра­са­дзіць іх у гі­сто­рыю Ра­сій­скай ім­пе­рыі. Тое са­мае ад­бы­ва­ец­ца за­раз. І фак­тыч­на тыя лі­тоў­цы (дзя­куй Бо­гу, іх няш­мат), якія пры­ду­ма­лі «не­бяс­печ­ны бе­ла­ру­скі літ­ві­нізм» і ад­маў­ля­юць бе­ла­ру­сам у пра­ве на агуль­ную на­шу гі­ста­рыч­ную спад­чы­ну, да­па­ма­га­юць Ра­сіі пе­ра­цяг­нуць Бе­ла­русь з ус­хо­ду Еў­ра­пей­ска­га Са­ю­за на за­хад Ра­сій­скай ім­пе­рыі.

У гі­сто­рыі май­го дзя­цін­ства бы­ла ле­ген­да пра па­дзем­ны ход, які вёў ад Крэ­ва да Тра­кая. Ён лу­чыў на­шых прод­каў, ра­та­ваў іх у лі­хія ча­сі­ны, да­па­ма­гаў зма­гац­ца з во­ра­га­мі. Не­за­леж­на ад та­го, быў той ход на­сам­рэч ці яго не бы­ло, ён — гі­сто­рыя. І не вар­та за­сы­паць яго смец­цем. Па ім яш­чэ ха­дзіць і ха­дзіць і нам, і на­шым наш­чад­кам.

Уладзімір Някляеў, “Ніва”, №27, 2024 г.